Σημειώσεις κειμένου Χαλκοκονδύλη

[←1]

Ο Μουράτ Α’ σκοτώθηκε το 1389 από τον Σέρβο ευγενή Μίλος Όμπιλιτς στην Πρώτη Μάχη τού Κοσσυφοπεδίου.

[←2]

Ο Βαγιαζήτ επιτέθηκε στο βασίλειο τής Βοσνίας (Ιλλυρίας) και στα αλβανικά εδάφη το 1392. Τότε πια όλες οι σερβικές περιοχές, εκτός από το Χουμ, είχαν γίνει υποτελείς στους Οθωμανούς.

[←3]

Δηλαδή στα μάτια τού Ανδρόνικου Δ’ και τού γιου του Ιωάννη Ζ’.

[←4]

Απέδρασαν από τον περιορισμό το 1376, αν και δεν είναι ξεκάθαρο από πού απέδρασαν. Ο Χαλκοκονδύλης συνεχίζει τώρα την ιστορία από πιο πάνω, όταν άρχισε αυτή κατά τη διάρκεια τής βασιλείας τού Μουράτ Α’.

[←5]

Στην πραγματικότητα τον Μουράτ Α’, γιατί τώρα επιστρέφουμε στο 1376.

[←6]

Ο Ιωάννης Ε’ και οι γιοι του Μανουήλ Β’ και Θεόδωρος Α’ (αργότερα ηγεμόνας τής Πελοποννήσου, 1382-1407) παραδόθηκαν στις 12 Αυγούστου 1376 και φυλακίστηκαν στον πύργο τού Ανεμά. Ο Ανδρόνικος Δ’ αντάμειψε αμέσως τούς συμμάχους του, δίνοντας την Τένεδο στους Γενουάτες και την Καλλίπολη πίσω στους Τούρκους.

[←7]

Ο Ανδρόνικος Δ’ βασίλευσε από το 1376 μέχρι το 1379.

[←8]

Δραπέτευσαν τον Ιούνιο τού 1379, πιθανώς με ενετική βοήθεια.

[←9]

Και πάλι, εδώ ήταν ακόμη ο Μουράτ Α’.

[←10]

Στην πραγματικότητα το 1381 ο Ιωάννης Ε’ αναγκάστηκε να αναγνωρίσει τον Ανδρόνικο Δ’ και τον Ιωάννη Ζ’ ως διαδόχους τού θρόνου. Ο Μανουήλ έφυγε και αυτοανακηρύχθηκε ανεξάρτητος αυτοκράτορας στη Θεσσαλονίκη. Ο Ανδρόνικος Δ’ πέθανε στις 28 Ιουνίου 1385 (επομένως πριν ανέβει στον θρόνο ο Βαγιαζήτ), ενώ ο Ιωάννης Ζ’ πήρε τον θρόνο για λίγο το 1390, αλλά εκδιώχθηκε από τον Μανουήλ, ο οποίος στη συνέχεια έγινε μόνος αυτοκράτορας μετά τον θάνατο τού πατέρα του Ιωάννη Ε’ το 1391.

[←11]

Το 1390.

[←12]

Ο Καρά Ισκεντέρ, γιος τού Καρά Γιουσούφ, ήταν ηγεμόνας των Καρά Κογιουνλού (Μαυροπροβοτάδων), τουρκομανικής συνομοσπονδίας στην ανατολική Αρμενία. Εξουσίαζε από το 1420 μέχρι το 1438, δηλαδή πολύ μετά τον θάνατο τού Βαγιαζήτ, σύγχρονος τού οποίου ήταν ο πατέρας τού Καρά Ισκεντέρ, ο Καρά Γιουσούφ (1391-1400 και 1406-1420). Δεν καταγράφονται όμως εχθροπραξίες μεταξύ Βαγιαζήτ και Καρά Κογιουνλού. Αντίθετα, το 1400 ο Καρά Γιουσούφ αναζήτησε καταφύγιο στον Βαγιαζήτ, πράγμα που υπήρξε μια από τις προφάσεις τού Τιμούρ για να επιτεθεί στον Βαγιαζήτ. Για τη Σέμαχα και το Έρζιντζαν, βλέπε πιο κάτω.

[←13]

Δεν είναι σαφές ποιοι ήσαν αυτοί οι «Ασσύριοι».

[←14]

Πολιορκούμενος το 1438 από τον ανταγωνιστή αδελφό του, τον Τζιχάν Σαχ, ο Ισκεντέρ δολοφονήθηκε από την παλλακίδα του, την Χαν Σουλτάν (Λαϋλά) και τον εραστή της, τον γιο του, τον Σαχ Κουμπάντ.

[←15]

Ο Βαγιαζήτ πήρε το Έρζιντζαν το 1400, αλλά το πήρε από τον Μουταχαρτέν, τον κυβερνήτη τής πόλης, ο οποίος είχε εξεγερθεί εναντίον τής ηγεμονίας τής Ερέτνα στην Ανατολία το 1379. Ο Βαγιαζήτ έστειλε την οικογένεια τού Μουταχαρτέν αιχμάλωτη στην Προύσα. Όμως το Έρζιντζαν δεν ήταν στο έδαφος των Καρά Κογιουνλού. Εκείνοι βρίσκονταν στα ανατολικά του. Οι Ακ Κογιουνλού (Ασπροπροβατάδες), μια αντίπαλη συνομοσπονδία υπό τον Καρά Γιουλούκ, κατέλαβε το Έρζιντζαν το 1410.

[←16]

Το 1398 ο Βαγιαζήτ προσάρτησε τα εδάφη τής Τζανίκ στη Νικσάρ (Νεοκαισάρεια), στη Σαμσούν (Αμισό) και στον Τσαρσαμπά (στη βόρεια ακτή τής Μικράς Ασίας), ως μέρος τής ίδιας εκστρατείας που τον έφερε στη Σίβας (Σεβάστεια). Όμως η Άμαστρις (τώρα Άμασρα) δεν βρίσκεται κοντά στην Κολχίδα. Ίσως είναι λάθος αντί για Αμισό.

[←17]

Ο Καρά Γιουλούκ Οσμάν, που συχνά μεταφράζεται ως Οσμάν «Μαύρο Χέλι», ήταν ο ηγεμόνας τής τουρκικής συνομοσπονδίας των Ακ Κογιουνλού (Ασπροπροβατάδων) από το 1403 μέχρι το 1435 (de facto υπεύθυνος από το 1396). Η Σέμαχα δεν βρισκόταν στην επικράτεια των Ακ Κογιουνλού και ο Βαγιαζήτ ποτέ δεν πλησίασε εκεί. Ίσως ο Χαλκοκονδύλης την έχει μπερδέψει με τη Σίβας (Σεβάστεια), την οποία ο Βαγιαζήτ, στέλνοντας τον γιο του Σουλεϊμάν, βοήθησε εναντίον επίθεσης των Ακ Κογιουνλού (μάλιστα υπό τη διοίκηση τού Καρά Γιουλούκ) το 1398 και στη συνέχεια την κατέλαβε ο ίδιος. Ο Δούκας 15.5, βλέπε προηγούμενη ενότητα, συνδέει τις εκστρατείες τού Βαγιαζήτ εναντίον τής Σεβάστειας και τού Έρζιντζαν.

[←18]

Ο Βαγιαζήτ προσάρτησε αυτά τα εμιράτα, συμπεριλαμβανομένου τού Τζερμιγιάν, το 1390-1391, δηλαδή πριν από τις εκστρατείες που αναφέρονται πιο πάνω. Ως «Μετίν» ο Χαλκοκονδύλης ενδεχομένως εννοεί το εμιράτο Χαμίντ.

[←19]

Bλέπε 2.50 πιο κάτω.

[←20]

Μάλιστα ο Βαγιαζήτ εκστράτευσε εναντίον τού Καραμάν δύο φορές, το 1391 και το 1397-98. Ο τότε ηγεμόνας του, ο Άλα αλ-Ντιν (1361-1398), ήταν γαμπρός τού Βαγιαζήτ και εκτελέστηκε από αυτόν το 1398. Όσο για το όνομα Αλισούρ, ανήκε στον ιδρυτή τού εμιράτου τού Τζερμιγιάν, τον Γιακούμπ μπιν Αλισούρ (πέθανε μετά το 1320), αλλά ο Χαλκοκονδύλης αναφέρεται στον ηγεμόνα τού Καραμάν ως «Καραμάν Αλισούριο». Τουργκούτ ήταν το όνομα φυλής στην κεντρική Ανατολία που είχε σχέση με τον Καραμάν, τον οποίο υποστήριζε εναντίον των Οθωμανών.

[←21]

Με αυτόν τον τρόπο αναφέρεται ο Χαλκοκονδύλης στους Τζανταρίντ ηγεμόνες τής Κασταμονής και τής Σινώπης, των οποίων την επικράτεια προσάρτησε ο Βαγιαζήτ το 1393.

[←22]

Αυτό πιθανότατα αναφέρεται σε επιδρομές το 1398 μετά τη μάχη τής Νικόπολης (η οποία είχε γίνει το 1396). Η Ιλλυρία εδώ είναι και πάλι το βασίλειο τής Βοσνίας.

[←23]

Το 1394 η προσπάθεια τού Βαγιαζήτ να μπει στην Πελοπόννησο ακολούθησε σειρά καταγγελιών που είχαν υποβληθεί σε αυτόν από τούς υποτελείς του τον χειμώνα τού 1393–94. Αυτές οι συναντήσεις περιγράφονται στο 2.25-27 πιο κάτω. Ο Χαλκοκονδύλης έχει σπάσει την αφήγηση σε δύο μέρη και έχει αντιστρέψει τη σειρά τους.

[←24]

Σύμφωνα με άλλες εκδοχές αυτής τής ιστορίας, το όνομα τού επισκόπου ήταν Σεραφείμ.

[←25]

Οι Επικερναίοι σχετίζονται προφανώς με τον όρο επικέρνης/πινκέρνης, που προσδιορίζει ανώτατο αυλικό αξιωματούχο (τον οινοχόο), ο οποίος αναφέρεται αρκετές φορές μεταξύ των πρώτων αξιωματούχων στο Βυζάντιο και τη Σερβική Θεσσαλία. Είναι πιθανό ότι έγινε οικογενειακό όνομα και ότι στις παραμονές τής οθωμανικής κατάκτησης κυβερνούσε τον Δομοκό ένα μέλος αυτής τής οικογένειας για λογαριασμό τού καίσαρα τής Θεσσαλίας Μανουήλ Άγγελου Φιλανθρωπηνού, ή ακόμη και ότι οι ίδιοι οι Φιλανθρωπηνοί έφεραν αυτόν τον τίτλο σε κάποιο προηγούμενο σημείο.

[←26]

Τα Σάλωνα (Άμφισσα ή Λα Σόλα, Ντε Σούλα, τούς «Δελφούς» τού Χαλκοκονδύλη) κυβερνούσε η χήρα τού Λούις Φαντρίκε τής Αραγωνίας, κόμη Σαλώνων, Ζητουνίου και Σιδηροκάστρου (Αράχοβας), που πέθανε το 1382. Η χήρα του ήταν η Ελένη, κόρη τού Ματθαίου Καντακουζηνού, συναυτοκράτορα για λίγο με τον πατέρα του. Η ιστορία της περιγράφεται πληρέστερα πιο κάτω.

[←27]

Τη Νεοπάτρα, δηλαδή την Υπάτη.

[←28]

Η κόρη της ονομαζόταν Μαρία και ήταν από τις πιο περιζήτητες κληρονόμους στη Λατινική Ελλάδα.

[←29]

Πιθανώς κάποιον Μουράτ Μπεγκ.

[←30]

Το 1382.

[←31]

Δηλαδή τη Nεoπάτρα (Υπάτη), κοντά στη Λαμία. Ο Χαλκοκονδύλης αναφέρεται εδώ γενικά στους Καταλανούς στην Ελλάδα. Ο Λούις Φαντρίκε ήταν ο γενικός εκπρόσωπος των δουκάτων Αθήνας και Nεοπάτρας (1375-1382). Ήταν εγγονός τού Δον Αλφόνσο Φαντρίκε, νόθου γιου τού Φεντερίκο Β’ τής Σικελίας.

[←32]

Ο Σίγκισμουντ των Λουξεμβούργων ήταν βασιλιάς τής Ουγγαρίας (1387-1437) και θα γινόταν αργότερα Γερμανός βασιλιάς (1410-1437), βασιλιάς τής Βοημίας (1419-1437) και αυτοκράτορας τής Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1433-1437) μεταξύ άλλων τίτλων.

[←33]

Η Βιέννη ήταν στην πραγματικότητα η πρωτεύουσα των Αψβούργων δουκών τής Αυστρίας. Αλλά η κόρη και διάδοχος τού Σίγκισμουντ παντρεύτηκε έναν Αψβούργο (τον δούκα Άλμπρεχτ Ε’ τής Αυστρίας και βασιλιά Άλμπρεχτ Β’ τής Γερμανίας) και αργότερα, τον 15ο αιώνα, ο μη σχετιζόμενος βασιλιάς τής Ουγγαρίας (Mατίας Α’, 1458-1490) έλεγχε τη Βιέννη, κάνοντάς την τόπο διαμονής του κατά την περίοδο από το 1485 μέχρι το 1490.

[←34]

Την εποχή αυτών των γεγονότων (1394-1396) ο Σίγκισμουντ δεν είχε ακόμη αποκτήσει αυτούς τούς τίτλους.

[←35]

Κατά τον Kaldellis 2014, το λάθος ότι η Γερμανία ξεκινά από τα Πυρηναία φαίνεται να είναι άνευ προηγουμένου, αλλά η άποψη ότι ο ποταμός Ταρτησός πηγάζει από τα Πυρηναία έχει προηγούμενο, ιδίως στον ψευδο-Αριστοτέλη, Μετεωρολογία 1.13, ο οποίος φαίνεται ότι παρατίθεται απευθείας εδώ, καθώς και στη μετέπειτα φιλοσοφική παράδοση (Ολυμπιόδωρος, Ψελλός κ.λπ.). Το ζήτημα είναι τι ορίζουμε εδώ ως Πυρηναία. Ο Χαλκοκονδύλης πιθανότατα αναφέρεται στον Γουαδαλκιβίρ ως ποταμό Ταρτησό.

[←36]

Ο Χαλκοκονδύλης ονομάζει Αργεντία το Στρασβούργο, από το αρχαίο ρωμαϊκό Argentoratum.

[←37]

Δηλαδή για κάποιον που κοιτάζει προς νότο.

[←38]

Έχει προταθεί ότι ο Χαλκοκονδύλης έχει μπερδέψει εδώ τη Βιέννη με τη Βρέμη.

[←39]

Εικάζεται ότι Βαζιλείη είναι η Βασιλεία, ή ίσως το Τσίλλι ή η Ακουϊλεΐα.

[←40]

Το Βρέμη εδώ είναι μια απόδοση του Βλένη, αλλά αυτό είναι αβέβαιο.

[←41]

Από το 1308 μέχρι το 1395 οι Ούγγροι μονάρχες ήσαν Καπετιανοί Ανδεγαυοί από τη Νάπολη (Kάρολυ A’, Λάγιος A’, Mαρία και Kάρολυ Β’). Από το 1387 μέχρι το 1437 ήσαν Λουξεμβούργοι από την Βοημία (Σίγκισμουντ). Από το 1438 μέχρι το 1440 ήσαν Αψβούργοι από την Αυστρία (Άλμπερτ και Λάζλο Ε’). Από το 1440 έως το 1444 ήσαν Γιαγκελλόνιοι από την Πολωνία-Λιθουανία (Ουλάζλο Α’). Από το 1444 μέχρι το 1457 Αψβούργοι από την Αυστρία και πάλι (Λάζλο Ε’). Και από το 1458 μέχρι το 1490 υπήρχε ένας «εθνικός» Ούγγρος βασιλιάς, ο Ματίας Α’ «Κορβίνους».

[←42]

Ο Λαόνικος αναφέρεται εδώ στη θέση τού αντιβασιλέα-κυβερνήτη που κατείχε ο Χούνιαντι.

[←43]

Ο Σίγκισμουντ ποτέ δεν εξουσίασε τη Βιέννη.

[←44]

Το 1387 μέσω γάμου.

[←45]

Ο Χαλκοκονδύλης χρονολογεί λάθος τον διορισμό τού Σίγκισμουντ ως Γερμανού βασιλιά (1410) και τη στέψη του από τον πάπα ως αυτοκράτορα των Ρωμαίων (1433), τοποθετώντας αυτά τα γεγονότα πριν από την εκστρατεία τής Νικόπολης (1396). Στέφθηκε από τον Ευγένιο Δ’, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αυτόν εννοεί εδώ ο Χαλκοκονδύλης. Πάπας κατά τη διάρκεια τής σταυροφορίας ήταν ο Boνιφάτιος Θ΄, αλλά η εκστρατεία υποστηρίχθηκε επίσης από τον Βενέδικτο ΙΓ’ στην Αβινιόν.

[←46]

Ο Σίγκισμουντ και η Βενετία βρίσκονταν κατά περιόδους σε πόλεμο στη διάρκεια τής δεκαετίας τού 1410.

[←47]

Δηλαδή στον Φίλιππο Mαρία Βισκόντι τού Μιλάνου. Ο Σίγκισμουντ παρέλαβε εκεί το Σιδηρούν Στέμμα στις 25 Νοεμβρίου 1431.

[←48]

Ο Φίλιππος Β’ τής Βουργουνδίας έστειλε τον γιο του Ιωάννη τον Ατρόμητο (κόμη τής Νεβέρ και αργότερα Ιωάννη Β’ τής Βουργουνδίας) ως κατ’ όνομα διοικητή.

[←49]

Η μάχη τής Νικόπολης διεξήχθη στις 25 Σεπτεμβρίου 1396.

[←50]

Ο Βουργουνδός στρατηγός ήταν ο Ιωάννης ο Ατρόμητος (βλέπε 2.19 πιο πάνω). Ένας άλλος αιχμάλωτος ήταν ο Γάλλος διοικητής Ζαν λε Μενγκρ, αποκαλούμενος Μπουσικώ, στρατάρχης τής Γαλλίας, γιος τού ομώνυμου πατέρα του, όπου και οι δύο συμμετείχαν στον Εκατονταετή Πόλεμο. Οι υψηλόβαθμοι αιχμάλωτοι ελευθερώθηκαν αργότερα με πληρωμή λύτρων, αλλά πολύ από τούς συλληφθέντες στρατιωτικούς εκτελέστηκαν.

[←51]

Τού Μίρτσεα Α’ τού Πρεσβύτερου, ηγεμόνα τής Βλαχίας (1386-1394 και 1397-1418). Οθωμανικοί στρατοί έκαναν συχνά επιδρομές στη Βλαχία μετά τη μάχη τής Νικόπολης, αλλά η εκστρατεία την οποία παρουσιάζει εδώ ο Χαλκοκονδύλης ἐγινε τον προηγούμενο χρόνο, το 1395.

[←52]

Η Μολδαβία ονομάστηκε έτσι μετά την εξουσία τού Μπογκντάν Α’ (περ. 1363-περ. 1367).

[←53]

Ο «Πρασοβός» είναι προφανώς αναφορά στα Καρπάθια, αλλά είναι ασαφές αν αντικατοπτρίζει την πόλη τού Μπράσσο (στα ουγγρικά, τώρα Μπρασόβ στη Ρουμανία) ή τον ποταμό Πραχόβα. Δεν υπάρχει κανένα βουνό με αυτό το όνομα.

[←54]

Τού Κάζιμιρ Δ’ τής Πολωνίας (1446-1492) και τής Λιθουανίας (1440-1492). Για τούς Μογγόλους του, βλέπε 3.25 πιο κάτω.

[←55]

Τον Νταν Α’, ηγεμόνα τής Βλαχίας (1383-1386). Αλλού λέγεται ότι σκοτώθηκε από τον Βούλγαρο αυτοκράτορα Ιβάν Σισμάν.

[←56]

Στην πραγματικότητα η εκστρατεία που πρόκειται να περιγραφεί εδώ έγινε ένα χρόνο πριν από τη Νικόπολη, το 1395 (αν και αργότερα οι Οθωμανοί κατηγόρησαν τον Μίρτσεα ότι βοήθησε τον Σίγκισμουντ).

[←57]

Η καταγωγή τού Εβρενός, γιου τού Ισά Μπεγκ, είναι αβέβαιη. Ήταν ο πιο σημαντικός επιδρομέας τού 14ου αιώνα και πέθανε το 1417. Ήταν ισχυρός ήδη κατά τη διάρκεια τής βασιλείας τού Μουράτ Α’.

[←58]

Πρόκειται για εξωραϊσμένη περιγραφή τής εκστρατείας, η οποία οδήγησε στη μάχη τού Ρόβινε (17 Μαΐου 1395), οθωμανική ήττα.

[←59]

Αυτό συνέβη τον χειμώνα τού 1393-94. Η συνάντηση περιγράφεται λεπτομερώς από τον Μανουήλ Β’ στην Επικήδεια Ομιλία του για τον αδελφό του Θεόδωρο (σελ. 134-43). Ο Λαόνικος φαίνεται να μην συνειδητοποιεί ότι εδώ αφηγείται τα προκαταρκτικά τής εισβολής στη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο, την οποία έχει ήδη περιγράψει πιο πάνω (2.10-13).

[←60]

Οι αδελφοί Ντράγας, ο Κωνσταντίν (ηγεμόνας τού Κουμάνοβο έως το 1395) και ο Γιόβαν, ήσαν γιοι τού Ντέγιαν Ντράγας, όχι τού Ζάρκο (η σύγχυση αυτή υπάρχει σε όλη την αφήγηση τού Λαόνικου). Μητέρα τους ήταν η αδελφή τού Στέφαν Ντούσαν. Ο Ζάρκο παντρεύτηκε την κόρη τού Ντέγιαν. Κόρη τού Κωνσταντίν ήταν η μητέρα τού Κωνσταντίνου ΙΑ’, τού τελευταίου αυτοκράτορα τού Βυζαντίου.

[←61]

Τον Στέφαν A’, ηγεμόνα τής Σερβίας (1389-1427), γιο τού Λάζαρου A’, ηγεμόνα τής Σερβίας (1371-1389).

[←62]

Ο Θεόδωρος κατέλαβε τη Μονεμβασία το 1391/92.

[←63]

Ο Ιωάννης Ζ’ Παλαιολόγος ανέβηκε για λίγο στον θρόνο το 1390 και ήταν τότε ανταγωνιστής και «αναπληρωτής» τού Μανουήλ.

[←64]

Περί το 1378.

[←65]

Ο Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος παντρεύτηκε την Ελένη, κόρη τού Κωνσταντίν Ντράγας, στις 10 Φεβρουαρίου 1392, αλλά η συνωμοσία για εξέγερση, που περιγράφεται εδώ, πραγματοποιήθηκε τον χειμώνα τού 1393-94.

[←66]

Η Ευδοκία τής Τραπεζούντος, κόρη τού αυτοκράτορα Αλέξιου Γ’ και χήρα τού Ταζ αλ-Ντιν, εμίρη τής Τζανίκ (περ. 1348-1387), παντρεύτηκε τον Κωνσταντίν Ντράγας, τον μελλοντικό πεθερό τού Μανουήλ, το 1387. Ως «Κολχίδα» ο Λαόνικος ορίζει συνήθως την αυτοκρατορία τής Τραπεζούντος.

[←67]

Φαίνεται ότι ο Κωνσταντίν Ντράγας δεν είχε ενωθεί με τούς άλλους ηγεμόνες σε αυτήν την εξέγερση και πέθανε το 1395 πολεμώντας στο πλευρό των Οθωμανών στη μάχη τού Ρόβινε (για την οποία βλέπε 2.24 πιο πάνω).

[←68]

Στην πραγματικότητα ο Θεόδωρος παρέμεινε με τον Βαγιαζήτ, μέχρι να καταστεί σαφές ότι ο σουλτάνος σκόπευε να εισβάλει στην Πελοπόννησο, οπότε ο Θεόδωρος δραπέτευσε για να υπερασπιστεί τα εδάφη του. Βλέπε 2.10-13 πιο πάνω. (Ο Λαόνικος δεν αντιλαμβάνεται ότι τα γεγονότα που περιγράφει εδώ συνέβησαν νωρίτερα την ίδια χρονιά με εκείνα στο 2.10-13 πιο πάνω).

[←69]

Η πολιορκία ή αποκλεισμός τής Κωνσταντινούπολης διήρκεσε από το 1394 έως το 1402. Πολλοί από τούς άλλους πολέμους που περιγράφηκαν πιο πάνω (Ρόβινε, Νικόπολη) έγιναν ενώ αυτή συνεχιζόταν.

[←70]

Στην πραγματικότητα οκτώ χρόνια.

[←71]

Αυτή η πρόταση είναι ασαφής.

[←72]

Ενώ ο Ιωάννης Ζ’ φαίνεται ότι είχε ταξιδέψει στην Ιταλία (το 1389 ή 1390 και το 1392), αυτό το επεισόδιο δεν αναφέρεται σε άλλες πηγές και είναι απίθανο, επειδή οι Γενουάτες ήσαν σύμμαχοί του στον αγώνα του εναντίον τού Μανουήλ.

[←73]

Στις 4 Δεκεμβρίου 1399. Ο Βαγιαζήτ βρισκόταν στην πραγματικότητα στη Μικρά Ασία εκείνη την εποχή και ο Ιωάννης Ζ’ στη βάση του στη Σηλυμβρία.

[←74]

Ο Μανουήλ αναχώρησε στις 10 Δεκεμβρίου 1399.

[←75]

Ο Μανουήλ έφτασε στη Βενετία στις αρχές τού 1400 και ταξίδεψε από εκεί στο Μιλάνο, όπου τον υποδέχτηκε ο Τζιαν Γκαλεάτσο Βισκόντι, δούκας τού Μιλάνου (πεθ. 1402).

[←76]

Ο Κάρολος ΣΤ’ ο Τρελός, βασιλιάς τής Γαλλίας (1380-1422), υπέφερε από περιοδικά επανερχόμενη ψυχική ασθένεια. Ο Μανουήλ έφτασε στο Παρίσι τον Ιούνιο τού 1400 και έμεινε εκεί μέχρι τον Δεκέμβριο, όταν πήγε στην Αγγλία (ο Λαόνικος δεν αναφέρει το ταξίδι στην Αγγλία, αν και παρακάτω προσφέρει μια περιγραφή τής Βρετανίας). Ο Μανουήλ έμεινε ξανά στο Παρίσι, από τον Φεβρουάριο 1401 έως τον Νοέμβριο τού 1402, μετά την επιστροφή του από την Αγγλία.

[←77]

Ο Χαλκοκονδύλης έχει μετατοπίσει όλους τούς γείτονες τής Γαλλίας αριστερόστροφα.

[←78]

Για τη Δανία βλέπε σημείωση στo 2.14 πιο πάνω.

[←79]

Για τον Εκατονταετή Πόλεμο βλέπε 2.35-37 πιο κάτω. Οι δούκες τής Βουργουνδίας υποστήριζαν διαφορετικές πλευρές σε διαφορετικές φάσεις τού πολέμου. Αλλά το νόημα αυτής τής πρότασης είναι ασαφές.

[←80]

Ο Χαλκοκονδύλης χρησιμοποιεί το λατινικό όνομα τής Γένουας, Ιάνουα (Θύρα). Ξέρει ότι βρισκόταν μερικές φορές υπό γαλλικό έλεγχο. Βλέπε 5.58 πιο κάτω.

[←81]

Ο Ρενέ ο Καλός ήταν δούκας των Ανζού (Ανδεγαυών) και Προβηγκίας (1417-1480) και βασιλιάς τής Νάπολης (1435-1442).

[←82]

Η Πον Σαιν Μπενεζέ (Pont Saint-Benezet) επί τού ποταμού Ροδανού, χτισμένη στα τέλη τού 12ου αιώνα.

[←83]

Στη συνέχεια ο Χαλκοκονδύλης βασίζεται σε μυθιστορήματα για τον Καρλομάγνο, όπως το Άσμα τού Ρολάνδου.

[←84]

Κατά τη διάρκεια τού Εκατονταετούς Πολέμου οι Άγγλοι και οι σύμμαχοί τους κατέλαβαν το Παρίσι το 1420.

[←85]

Οι Άγγλοι υπό τον βασιλιά Εδουάρδο Γ’ (1327-1377) κατέλαβαν το Καλαί το 1347, ύστερα από πολιορκία.

[←86]

Στην πραγματικότητα ο Φίλιππος ΣΤ’ (1328-1350) προσπάθησε να φέρει δύναμη επικουρίας κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας των Άγγλων αλλά υπαναχώρησε.

[←87]

Η περιγραφή που ακολουθεί είναι πιθανώς τής μάχης τού Πουατιέ στις 19 Σεπτεμβρίου 1356.

[←88]

Δηλαδή στις 25 Οκτωβρίου 1415 στο Αζανκούρ (Agincourt), λανθασμένα θεωρούμενο ως προερχόμενο από το “Chagrincourt” (Σύντομη θλίψη).

[←89]

Αυτή η φράση, που διακόπτει τη σύνταξη και το νόημα και επαναλαμβάνεται από πιο πάνω, είναι πιθανώς παρεμβολή.

[←90]

Η προηγούμενη αφήγηση μπορεί να αναφέρεται σε οποιονδήποτε αριθμό μαχών στις οποίες πήρε μέρος η Ζαν ντ’ Αρκ. Πέθανε το 1431.

[←91]

Αυτό αναφέρεται κυρίως στη δεκαετία τού 1440.

[←92]

Οι Άγγλοι κρατούσαν το Καλαί μέχρι το 1558.

[←93]

Ο Χαλκοκονδύλης είτε σκέφτεται τα νησιά τής Φριζίας είτε ακολουθεί τον Διόδωρο Σικελιώτη, Ιστορική Βιβλιοθήκη 5.22.2-3, για ακρωτήρια τής Βρετανίας που γίνονται νησιά με τις παλίρροιες.

[←94]

Η σύνταξη αυτής τής πρότασης είναι ασαφής.

[←95]

Αυτό το απόσπασμα είναι πιθανώς διεφθαρμένο και φαίνεται επίσης να υπάρχει κενό. Η Ψυχή τού Σύμπαντος ήταν νεοπλατωνική έννοια την οποία δεχόταν ο νεοπαγανιστής δάσκαλος τού Χαλκοκονδύλη, ο Πλήθων, αλλά την απέρριπταν οι περισσότεροι ορθόδοξοι θεολόγοι.

[←96]

Η αφήγηση συνεχίζεται από το 2.29 πιο πάνω.

[←97]

Στην πραγματικότητα ο Μανουήλ επέστρεψε μέσω Γένουας και Βενετίας.

[←98]

Αυτή η διπλή εισβολή στην Πελοπόννησο συνέβη το 1397, πριν φύγει ο Μανουήλ για τη Δύση.

[←99]

Αυτή η πρόταση είναι ασαφής.

[←100]

Ο ηγεμόνας των Αθηνών Νέριο, σύμμαχος και πεθερός τού Θεόδωρου Α’ Παλαιολόγου, τον είχε πείσει να δώσει το Άργος στους Ενετούς το 1394, για να εξασφαλίσει τη βοήθειά τους εναντίον των Τούρκων.

[←101]

Ο Θεόδωρος διαπραγματεύτηκε με τούς Ιωαννίτες Ιππότες να τούς πουλήσει το Δεσποτάτο το 1399-1400. Η συμφωνία τέθηκε σε εφαρμογή και παραβιάστηκε από τούς κατοίκους τού Μυστρά. Τούς είχε ήδη πουλήσει την Κόρινθο το 1397, όταν οι Ενετοί απέρριψαν την αρχική του προσφορά (η εναλλακτική λύση ήταν να την χάσει από τούς Τούρκους). Ο Θεόδωρος είχε αγοράσει την Κόρινθο από τον Κάρλο Α’ Tόκκο το προηγούμενο έτος, αφού την πολιορκούσε για αρκετά χρόνια.

[←102]

Επίσκοπος Λακεδαίμονος ίσως ήταν ο Νεόφυτος, ο οποίος αναφέρεται νωρίτερα, περί το 1394.

[←103]

Σύμφωνα με τον αδελφό του Μανουήλ Β’, ο Θεόδωρος τα είχε σχεδιάσει όλα αυτά εκ των προτέρων (Julian Chrysostomides, Manuel II Palaeologus Funeral Oration on His Brother Theodore, σελ. 204-5): Ἄλλην οὖν νέαν ἀρχὴν εἰληφότος τοῦ γεγηρακότος, ὡς ἄν τις εἴποι, πολέμου, τοῦ τε ἀδελφοῦ καὶ πάντων ὀμωμοκότων ἀγαθῇ τύχῃ ἄπερ ἐχρῆν ὀμωμοκέναι τῶν δεόντων ἕνεκα, τό τε ἔργον ἐθαυμάζετο, πανταχόσε διαδραμούσης τῆς φήμης, ὅ τε ἐξ ἀρχῆς ἐργασάμενος καὶ διὰ πάντων καλῶς περάνας διαφερόντως ὑμνεῖτο. Εἰς Σπάρτην οὖν ἐπανιὼν ἐκ Μονεμβασίας, πείθει Ῥωμαίους τε καὶ Ῥοδίους τοὺς ἐν τῇ Πελοποννήσῳ κατέχοντάς τινας πόλεις μὴ πρὸς ἀλλήλους διαμάχεσθαι τέως. Ἤδει γὰρ τοῦτο λῆξον πρὸς ὰγαθὸν αὐτῷ τέλος· ὥσπερ οὖν καὶ γέγονε πάντως. Όμως αυτό δεν είναι πιθανό. Αυτά τα γεγονότα στον Μυστρά συνέβησαν το φθινόπωρο τού 1400, αλλά η επανεκχώρηση τής Πελοποννήσου χρειάστηκε χρόνια μέχρι να κανονιστεί, καθώς οι Ιωαννίτες είχαν πληρώσει προκαταβολικά και είχαν καταλάβει πόλεις.

[←104]

Ο Γιακούμπ πήρε το Άργος στις 3 Ιουνίου 1397.

[←105]

Έτσι ονομάζει ο Χαλκοκονδύλης τούς ακιντζή επιδρομείς, Οθωμανούς ατάκτους, στους οποίους ορισμένοι μελετητές, ακολουθώντας κάποιες τουρκικές πηγές, έχουν προσδώσει αξία με τον όρο γαζή, ιεροί πολεμιστές.

[←106]

Αυτοί ήσαν Μογγόλοι που κινούνταν προς τα δυτικά μετά την ήττα τού Τιμούρ από τη Χρυσή Ορδή (που περιγράφεται στο Βιβλίο 3). Για αυτή την ομάδα, βλέπε επίσης 3.25 πιο κάτω. Έφτασαν πιθανώς το 1398.

[←107]

Bλέπε 2.8 πιο πάνω και τις εκεί σημειώσεις.

[←108]

Ο Βαγιαζήτ πήρε τη Μελιτηνή (Μαλάτυα) από τούς Μαμελούκους το καλοκαίρι τού 1399, στέλνοντας τον γιο του Σουλεϊμάν.

[←109]

Εδώ μάλλον πρόκειται για αλλαγή αναφοράς στο Τιμούρ.

[←110]

Εδώ συνεχίζεται η ιστορία από το 2.9 πιο πάνω.

[←111]

Η επωνυμία «Γιλντιρίμ» τού Βαγιαζήτ μεταφράζεται ως «Κεραυνός», αλλά ο Λαόνικος τον αποκαλεί «Λάιλαπα».

[←112]

Αυτή η πρόταση είναι ασαφής.

[←113]

Ο Χαλκοκονδύλης και πολλοί μουσουλμάνοι ομιλητές στο έργο αυτό αναφέρονται στον Μωάμεθ ως «ήρωα».

[←114]

Αυτή η ιστορία επαναλαμβάνεται στο 3.48 πιο κάτω.

[←115]

Αυτό το απόσπασμα είναι ασαφές, αλλά φαίνεται να αντιστοιχεί στο μουσουλμανικό διαζύγιο. Κοράνι 2.230: «Έτσι, αν τη χωρίσει, δεν θα είναι νόμιμη απέναντί του στη συνέχεια, μέχρι να παντρευτεί έναν άλλο σύζυγο. Τότε, αν αυτός [δηλαδή ο δεύτερος σύζυγος] τη χωρίσει, δεν υπάρχει μομφή για κανέναν από τούς δύο [το αρχικό ζευγάρι], αν επιστρέψουν ο ένας στον άλλο [με γάμο]» (μεταφρ. Μ. H. Σακίρ). Δεν είναι ξεκάθαρο από πού προέρχονται οι «σπλήνες», αλλά σχεδόν σίγουρα αναφέρονται στον κανόνα τού τριπλού ταλάκ (το διαζύγιο είναι οριστικό, αν ο σύζυγος πει τρεις φορές «σε χωρίζω» στη γυναίκα του). Αυτοί οι κανόνες και τα αποσπάσματα υπόκεινται φυσικά σε ερμηνείες και παραλλαγές. Η ερμηνεία τού δεύτερου γάμου ως «μοιχείας» μπορεί να είναι τού ίδιου τού Χαλκοκονδύλη, αν και μπορεί να είχε γίνει έτσι κατανοητή από τούς μουσουλμάνους, λαμβάνοντας υπόψη τον τρόπο με τον οποίο αυτή η πρακτική χρησιμοποιήθηκε ως προσβολή εδώ. Βλέπε επίσης 3.16 πιο κάτω.

[←116]

Η κύρια σύζυγος τού Τιμούρ συχνά αναγνωρίζεται ως Σαράϋ Μουλκ Χάνουμ, παντρεμένη προηγουμένως με έναν από τούς συμμάχους και αντταγωνιστές του, τον Χουσεΐν τού Μπαλχ.

[←117]

Αυτή η πρόταση είναι ασαφής.

[←118]

Ο Τιμούρ δεν προσέγγισε τη Σεβάστεια από τη Μαλάτεια (στον νότο) αλλά από το Ερζερούμ και το Έρζιντζαν (στην ανατολή).

[←119]

Σε γενικές γραμμές ο Τιμούρ δεν εκτόπιζε καθιερωμένες δυναστείες, αλλά τούς ζητούσε να τον δέχονται ως επικυρίαρχό τους κσι να τον αναφέρουν στα χουτμπά (khutbah, ισλαμικά δημόσια κηρύγματα). Για αυτόν τον κατάλογο των απαιτήσεών του, βλέπε επίσης 3.48 πιο κάτω.

[←120]

Η πρώτη εκστρατεία εναντίον τής Σεβάστειας έγινε το 1400. Βλέπε 3.1 πιο κάτω.

[←121]

Το 1400. Για την εκστρατεία εναντίον τής Σίβας (Σεβάστειας) βλέπε 3.44-47 πιο κάτω.

[←122]

Τίποτε συγκεκριμένο δεν είναι γνωστό για τούς γονείς ή τούς προγόνους τού Τιμούρ. Ο πατέρας του συνήθως ονομάζεται Ταραγκάι, τής φυλής των Μπαρλάς. Ο Τιμούρ γεννήθηκε στις 8 Απριλίου 1336.

[←123]

Το τραύμα τού Τιμούρ πιθανότατα προερχόταν από μια από τις μάχες που συνόδευσαν την άνοδό του στην εξουσία, περί το 1364. Από την περσική ονομασία Τιμούρ-ι Λανγκ (Τιμούρ ο Χωλός) προέρχεται το δικό μας «Ταμερλάνος».

[←124]

Το απόσπασμα είναι ασαφές.

[←125]

«Μίρζα» είναι τίτλος που συνδέεται με το όνομα πολλών γιων εμίρηδων και Χαϊντάρ ήταν κοινό όνομα, οπότε είναι αδύνατο να τα συνδέσουμε με συγκεκριμένα άτομα γνωστά από άλλες πηγές.

[←126]

Είναι πιθανό ότι με αυτό το κλασσικό εθνωνύμιο ο Χαλκοκονδύλης εννοεί τούς Τσαγκατάι. Βλέπε 3.24 πιο κάτω και το τέλος αυτού τού κεφαλαίου.

[←127]

Πιθανώς το Κες (Σαχριζάμπ στο σύγχρονο Ουζμπεκιστάν), 70 περίπου χλμ νότια τής Σαμαρκάνδης, αν και η αφήγηση τού Χαλκοκονδύλη δεν είναι συγκεκριμένη.

[←128]

Μάλλον δεν πρέπει να προσπαθήσουμε να ταυτίσουμε αυτή την αόριστη και μπερδεμένη περιγραφή με γεγονότα γνωστά από πηγές πιο κοντά στα γεγονότα. Το 1360 ο Τουγλούκ Τιμούρ, χάνος τού ανατολικού τμήματος των Ουλούς Τσαγκατάι ή Μογουλιστάν (βλέπε 3.24 πιο κάτω και εκεί σημείωση), εισέβαλε στην Υπερωξιανή και τοποθέτησε τον Τιμούρ ως ηγέτη τής φυλής του, των Μπαρλάς, ως αντίπαλο τού προηγούμενου αρχηγού της, τού Χατζή Μπεγκ. Όμως ο Τιμούρ αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Το 1361 ο Τουγλούκ Τιμούρ εισέβαλε πάλι, έδωσε ξανά τη διοίκηση στον Τιμούρ, αλλά εκείνος σύντομα υποχρεώθηκε να φύγει στην εξορία. Όταν οι εμίρηδες των Ουλούς Τσαγκατάι, υπό τον Χουσεΐν, έδιωξαν τούς Μόγουλ, ο Τιμούρ ανέκτησε τον έλεγχο τής φυλής του (σίγουρα περί το 1364). Ο Τιμούρ πέρασε από το 1366 μέχρι το 1368 και πάλι στην εξορία, έξω από τούς Ουλούς Τσαγκατάι, αναζητώντας υποστήριξη εναντίον τού Χουσεΐν, τώρα αντιπάλου του. Περί το 1370 είχε εξαλείψει τον Χουσεΐν και έκανε ελιγμούς για να ηγηθεί των Ουλούς Τσαγκατάι.

[←129]

Δεν είναι σαφές ποιον «αφέντη και βασιλιά» εννοεί ο Χαλκοκονδύλης. Οι εμίρηδες που κυβερνούσαν τούς Ουλούς Τσαγκατάι έτειναν να διορίζουν χάνους-μαριονέτες από τη μογγολική δυναστική γραμμή, για να τούς δίνουν νομιμότητα και ο Τιμούρ είχε κάνει το ίδιο. Επιπλέον, το 1370 παντρεύτηκε τη Σαράι Μαλίκ Χάνουμ, κόρη τού Καζάν (χάνου των Ουλούς Τσαγκατάι, 1343-1346) και έτσι μπήκε μέσω γάμου στη γενεαλογία των Τσαγκατάι. Ίσως ο Χαλκοκονδύλης είχε ακούσει ότι ο Τιμούρ εκτόπισε τον Χουσεΐν το 1369-70 και πήρε τις συζύγους του για τον εαυτό του και τούς άνδρες του. Η αφήγηση των κατακτήσεων είναι επίσης συγκεχυμένη εδώ. Ο Τιμούρ απέκτησε τον έλεγχο τής Σαμαρκάνδης το 1370 χωρίς πολιορκία (όταν ανέλαβε τούς Ουλούς Τσαγκατάι), ενώ η Βαγδάτη παραδόθηκε σε αυτόν το 1393 και καταλήφθηκε από αυτόν το 1401.

[←130]

Αυτό το απόσπασμα είναι ασαφές. Είναι πιθανό ότι αναφέρεται στις αμφιβολίες τού Τιμούρ.

[←131]

Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε ποια σύγχρονα κράτη ή λαοί βρίσκονται πίσω από τα ονόματα “Υρκάνιοι” και “Καδούσιοι” (για τούς δεύτερους βλέπε πιο κάτω και 3.12). Η κλασική Υρκανία βρισκόταν νότια και νοτιοανατολικά τής Κασπίας Θάλασσας. Η Καδουσία βρισκόταν στα νοτιοδυτικά της (Μηδία Ατροπατηνή). Κατά τη δεκαετία τού 1370 και στις αρχές εκείνης τού 1380 ο Τιμούρ εκστράτευσε εκτεταμένα εναντίον τού Μογουλιστάν (στα βορειοανατολικά των Ουλούς Τσαγκατάι), τής Χωρασμίας (νότια τής λίμνης Αράλης), τού Χορασάν (τού βασιλείου τού Χεράτ) και τού Σιστάν (στον νότο). Αργότερα, το 1384-85, άρχισε να κινείται εναντίον τού Μαζανταράν και τού Γκιλάν (μέχρι την Ταμπρίζ), που θα αντιστοιχούσαν στην Υρκανία και την Καδουσία. Tη δεύτερη πρέπει λοιπόν να την κυβερνούσαν οι Τζαλαϊρίντ τού Ιράκ και τού βορειοδυτικού Ιράν (με κέντρα στη Σουλτανίγια και την Ταμπρίζ), ο ηγεμόνας των οποίων, ο σουλτάνος Άχμαντ (1385-1410), εκδιώχθηκε επανειλημμένα από τον Τιμούρ μεταξύ 1385 και 1405.

[←132]

Εδώ με το όνομα «Μασσαγέτες» ο Χαλκοκονδύλης εννοεί πιθανώς τούς Μογγόλους γενικά (σε αυτήν την περιοχή τούς Τσαγκατάι, για τούς οποίους βλέπε 3.24 πιο κάτω και την εκεί σημείωση).

[←133]

Είναι επικίνδυνο να ταυτίσουμε αυτά τα ποτάμια, με δεδομένη τη ρευστότητα αυτών των ονομάτων κατά την αρχαιότητα και ύστερα από αυτήν.

[←134]

Ο Τιμούρ δεν εκστράτευσε ποτέ εναντίον τής Αραβίας, σίγουρα όχι τής Ευδαίμονος Αραβίας (που περιγράφεται πιο κάτω).

[←135]

Δεν υπήρχε αραβικο κράτος περί το 1400.

[←136]

Οι πόλεμοι τού Τιμούρ δεν έφτασαν ποτέ στην Αραβία. Δεν είναι σαφές σε ποια γεγονότα αναφέρεται εδώ ο Χαλκοκονδύλης.

[←137]

Ο Ομάρ Α’ (634-644) ήταν στην πραγματικότητα ο δεύτερος χαλίφης τού Ισλάμ, ύστερα από τον Άμπου Μπακρ (632-634).

[←138]

Στην πραγματικότητα το όνομα τού πατέρα του ήταν Αμπντάλλα. Ο Αλή ήταν πρώτος εξάδελφος τού Μωάμεθ, γαμπρός του και αργότερα διάδοχός του ως τέταρτος χαλίφης (656-661).

[←139]

Στην πραγματικότητα πέντε φορές την ημέρα.

[←140]

Ίσως αυτό διοχετεύει τη συκοφαντία ότι οι Μουσουλμάνοι λάτρευαν την Αφροδίτη, αλλά είναι πιο πιθανό ότι ο Χαλκοκονδύλης χρησιμοποιεί απλώς τα κλασικά ρωμαϊκά ονόματα για τις ημέρες τής εβδομάδας, καθώς δεν υπήρχε βολικό ελληνικό.

[←141]

Για αυτούς τούς νόμους περί διαζυγίου βλέπε 2.54 πιο πάνω και την εκεί σημείωση.

[←142]

Δεν είναι σαφές σε τι αναφέρεται αυτό. Ίσως τζιν.

[←143]

Πολλά μουσουλμανικά κράτη υποδούλωναν Αρμένιους. Ίσως πρόκειται για διαστρεβλωμένη αναφορά στην παράδοση, ότι ο Μωάμεθ παρασύρθηκε από έναν αιρετικό (συνήθως Αρειανό) που ονομαζόταν Μπαχίρα. Αυτή η ιστορία εμφανίζεται και σε πρώιμες αρμενικές πηγές.

[←144]

Δηλαδή το 622-632.

[←145]

Στην πραγματικότητα ο Μωάμεθ πέθανε στη Μεδίνα και είναι θαμμένος εκεί.

[←146]

Ο Ομάρ Α’ (634-644) ήταν στην πραγματικότητα ο δεύτερος χαλίφης τού Ισλάμ, ύστερα από τον Άμπου Μπακρ (632-634).

[←147]

Αυτό είναι διαστρεβλωμένο, καθώς ο Μωάμεθ δεν είχε κανέναν επιβιώσαντα γιο.

[←148]

Πρόκειται για αναφορά στο χατζ, αλλά ο Μωάμεθ τάφηκε στη Μεδίνα, όχι στη Μέκκα, ενώ η επίσκεψη στον τάφο του δεν αποτελούσε μέρος τού χατζ.

[←149]

Την (φιλοπόλεμη) έννοια τού αιωρούμενου τάφου τού Μωάμεθ προωθούσαν πολλές δυτικές μεσαιωνικές πηγές.

[←150]

Ή «επιδεικνύονται».

[←151]

Αυτοί οι Σκύθες ήσαν οι Μογγόλοι τής Χρυσής Ορδἠς, υπό την εξουσία τού χάνου Τόκταμις (1379-1395), ο οποίος ήταν μαλιστα ένας από τούς προστατευόμενους τού Τιμούρ. Τον χειμώνα τού 1385-86 ο Τόκταμις επιτέθηκε στην Ταμπρίζ, που βρισκόταν τότε υπό την εξουσία τού Τιμούρ. Ο Τιμούρ απάντησε με τριετή εισβολή στον Καύκασο και στο βόρειο Ιράκ και Ιράν. Το 1387 ο Τόκταμις εισέβαλε στην Υπερωξιανή. Αυτό οδήγησε τον Τιμούρ πίσω στη βάση του και για τα επόμενα τέσσερα χρόνια πολεμούσε στον βορρά εναντίον τής Σούφι δυναστείας στη Χωρασμία και εναντίον των Moγούλ, οι οποίοι είχαν βοηθήσει τον Tόκταμις (για τις συγκρούσεις τού Τιμούρ με την Ορδή βλέπε 3.34-37 πιο κάτω και τις εκεί σημειώσεις). Το 1394 ο Tόκταμις επέδραμε ξανά στον Καύκασο και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφική εισβολή τού Τιμούρ το 1394/95. Ο Χαλκοκονδύλης αναφέρεται πιθανώς στη δεύτερη από τις επιθέσεις τού Τόκταμις (εκείνη τού 1387) και έτσι οι «Χαταΐτες» του πρέπει να είναι κάποιοι από τούς βόρειους γείτονες τού Τιμούρ (ευρισκόμενοι, όπως λέει πιο κάτω, στα ανατολικά τής Υρκανίας), πιθανότατα οι Μογούλ. Είναι πιθανό ο όρος τού Χαλκοκονδύλη να σχετίζεται με την Καθάι. Ο όρος αυτός χρησιμοποιούνταν τότε για τη (βόρεια) Κίνα (που ελεγχόταν από τούς Μογγόλους εκείνη την εποχή). Ο Τιμούρ δεν εκστράτευσε εκεί τότε, αν και ξεκίνησε να το κάνει ακριβώς στο τέλος τής ζωής του. Όμως η χρήση τού όρου από τον Χαλκοκονδύλη δεν είναι ακριβής.

[←152]

Μία από τις μεθόδους με τις οποίες ο Τιμούρ διέλυε τη δύναμη των φυλών ήταν φέρνοντας πολλούς ξένους στρατιώτες, πιστούς μόνο στον ίδιο και στις δικές του δομές διακυβέρνησης. Όταν ο Χαλκοκονδύλης λέει ότι οι Πέρσες είχαν εμπειρία πολέμου με τούς Σκύθες, εννοεί τις εκστρατείες τού Δαρείου που περιγράφονται από τον Ηρόδοτο (βλέπε πιο κάτω).

[←153]

Το χειρόγραφο γράφει «Χερίη», αλλά στις εκδόσεις των Darko 1927 και Grecu 1958 διορθώνεται σε «Χεσίη», θεωρώντας ότι πρόκειται για το Κες (σήμερα Σαχριζάμπ στο Ουζμπεκιστάν), 90 χλμ νότια τής Σαμαρκάνδης, που ήταν και γενέτειρα τού πατέρα τού Τιμούρ σύμφωνα με τον Κλαβίχο. Ο Kaldellis 2014 δεν συμφωνεί και επαναφέρει το «Χερίη» στο πρωτότυπο, χωρίς όμως να εξηγεί ούτε γιατί το επαναφέρει, ούτε ποια πόλη θεωρεί ότι είναι αυτή η «Χερίη», αφού κατά τη γνώμη του δεν είναι η «Χεσίη», δηλαδή το Κες.

[←154]

Ούτε εμείς.

[←155]

Bλέπε 3.38 πιο κάτω.

[←156]

Το Ουλούς Τσαγκατάι ήταν τουρκο-μογγολικό χανάτο, ένα από τα τέσσερα κύρια τμήματα τής Μογγολικής Αυτοκρατορίας, και περιελάμβανε σημαντικό μέρος τής Κεντρικής Ασίας, συμπεριλαμβανομένης της Υπερωξιανής και τμημάτων τού σύγχρονου Αφγανιστάν. Το χανάτο πήρε το όνομά του από τον Τσαγκατάι, γιο τού Τζενγκίς Χαν. Την εποχή τού Τιμούρ, το Ουλούς Τσαγκατάι είχε μετακινηθεί προς τα δυτικά και νότια και είχε χάσει το ανατολικό του τμήμα ή Moγουλιστάν. Αυτό το δυτικό Ουλούς ήταν η βάση για την άνοδο και τις κατακτήσεις του. Όταν οι πηγές αναφέρονται στους Τσαγκατάι, εννοούν το κυρίαρχο νομαδικό στοιχείο αυτής τής φυλετικής ομοσπονδίας. Για τον Τιμούρ και την Ινδία βλέπε 3.64-69 πιο κάτω. Λεηλάτησε μεγάλο μέρος τής βορειοδυτικής Ινδίας το 1398, αλώνοντας το Δελχί.

[←157]

Δηλαδή τής οικογένειας τού Τζενγκίς Χαν. Όσον αφορά τη Χρυσή Ορδή, τού οίκου τού Τζόκι, τού μεγαλύτερου γιου τού Τζενγκίς Χαν.

[←158]

Ο Χατζή Γκιράι ήταν ο πρώτος χάνος τής Κριμαίας (1427-1466).

[←159]

Bλέπε 2.48 πιο πάνω.

[←160]

Τον Κάζιμιρ Δ’ Πολωνίας (1446-1492) και Λιθουανίας (1440-1492). Για τούς Σκύθες του βλέπε επίσης 2.22 πιο πάνω.

[←161]

Οι επιδρομές των Μογγόλων ξεκίνησαν τη δεκαετία τού 1220.

[←162]

Ασπρόκασρο (τώρα Μπελχορόντ Ντνεστρόφσκι), επίσης γνωστό ως Aκ-κερμάν.

[←163]

Ο Tafel το διόρθωσε σε Χάρκοβο, το οποίο όμως δεν είχε ιδρυθεί μέχρι το 1654. Ο Ditten πρότεινε αλλαγή σε Ροστόφ ή Πσκοφ.

[←164]

Πολωνικός όρος για τη Λιβονία.

[←165]

Δηλαδή το Τευτονικό Τάγμα.

[←166]

Οι Ιππότες τού Σαντιάγο στην Ισπανία, αν και στην πραγματικότητα υπήρχαν πολλά ισπανικά τάγματα. Και οι Ιωαννίτες, οι ιππότες τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη στη Ρόδο.

[←167]

Λαός στη Λιθουανία. Βλέπε επόμενη ενότητα.

[←168]

Οι Σαμογέτες δεν προσηλυτίστηκαν στον χριστιανισμό μέχρι το 1413.

[←169]

Η Βοημία ήταν χριστιανική από τον 9ο αιώνα. Ίσως πρόκειται για συγκεχυμένη ή πολεμική αναφορά στο κίνημα των Χουσιτών.

[←170]

Bλέπε 3.67 πιο κάτω.

[←171]

Το Μπελχορόντ (Aκ-κερμάν) ήταν πρωτεύουσα τής Μολδαβίας μεταξύ 1448 και 1455.

[←172]

Δηλαδή μεταξύ Βλαχίας και Μολδαβίας.

[←173]

Δηλαδή Βίλνα.

[←174]

Αυτοί είναι οι Μογγόλοι τού Χατζή Γκιράι, βόρεια τού Εύξεινου Πόντου. Βλέπε 3.25 πιο πάνω.

[←175]

Και οι δύο είναι λαοί τού Καυκάσου.

[←176]

Αυτό το απόσπασμα είναι ασαφές.

[←177]

Τα επόμενα τμήματα αφηγούνται τις επιθέσεις τού Τιμούρ επί τής Χρυσής Ορδἠς τού Τόκταμις, αλλά η περιγραφή τού Χαλκοκονδύλη ασαφή μόνο σχέση έχει με την πραγματικότητα. Το 1391 ο Τιμούρ νίκησε τον Τόκταμις και καταδίωξε τον στρατό του μέχρι τον Βόλγα. Το 1395 ο Τιμούρ προχώρησε βαθιά μέσα στην επικράτεια τής Ορδής, φτάνοντας στη Μόσχα και αλώνοντας την πρωτεύουσα τής Ορδής, το Σαράι.

[←178]

Αυτή είναι πραγματική πτυχή τής εκστρατείας τού 1395 (βλέπε προηγούμενη σημείωση), αλλά επίσης επαναλαμβάνει πτυχές τής εκστρατείας τού βασιλιά Δαρείου εναντίον των Σκυθών στον Ηρόδοτο (ο Χαλκοκονδύλης κάνει ο ίδιος τη σύγκριση στο 3.22 πιο πάνω).

[←179]

Ο Σαχ Ρουχ ήταν ένας από τούς γιους τού Τιμούρ και διάδοχός του ως πατισάχ των Τιμουριδών (1405-1447). Βλέπε 3.70 πιο κάτω. Καθώς γεννήθηκε το 1377, θα ήταν δεκατεσσάρων και δεκαεπτά ετών την εποχή των δύο εκστρατειών τού πατέρα του εναντίον τής Ορδἠς. Δεν αναφέρεται αλλού η εμπλοκή του σε αυτές.

[←180]

Δηλαδή Γεωργία.

[←181]

Δηλαδή τον σημερινό Ριόνι.

[←182]

Ο Τιμούρ είχε εκστρατεύσει για πρώτη φορά στον Καύκασο (παίρνοντας την Τιφλίδα στη Γεωργία) το 1386 και στην Αρμενία το 1387. Αλλά το έκανε ξανά το 1399-1400, ύστερα από τη μεγάλη εκστρατεία του εναντίον τής Χρυσής Ορδἠς, οπότε ο Χαλκοκονδύλης πιθανώς αναφέρεται σε αυτήν την περίπτωση εδώ. Όμως οι Μογγόλοι είχαν πάψει να αποτελούν απειλή μετά το 1395.

[←183]

Μάλιστα ο Tόκταμις το είχε κάνει αυτό το 1383-86 και ξανά το 1394, πριν από την τιμωρητική εκστρατεία τού Τιμούρ το 1394-95, μετά την οποία οι Μογγόλοι δεν μπορούσαν να τον ενοχλήσουν. Βλέπε 3.21 πιο πάνω και την εκεί σημείωση.

[←184]

Αυτή ήταν η εκστρατεία στη Συρία τού 1400-1401. Η Δαμασκός έπεσε τον Μάρτιο του 1401. Ο Τιμούρ είχε καταλάβει το Χαλέπι και την Έμεσα (Χομς) το προηγούμενο φθινόπωρο.

[←185]

Μαμελούκος σουλτάνος εκείνη την εποχή ήταν ο αλ-Nασίρ Φαράζ (1399-1412), τού οποίου η βασιλεία υπήρξε καταστροφική.

[←186]

Bλέπε 3.43 πιο κάτω.

[←187]

Προφανώς ο αριθμός δεν φαίνεται αληθοφανής. Το Κάιρο (και η Αίγυπτος) είχαν υποστεί μείωση τού πληθυσμού ύστερα από ένα υψηλό σημείο το 1340, λόγω πανούκλας, πείνας και πολιτικής αστάθειας. Ο πληθυσμός περί το 1400 ήταν ίσως 150.000.

[←188]

Ψευδο-Αριστοτέλης, Μετεωρολογία 1.13.

[←189]

Το τελευταίο είναι πιθανώς αναφορά σε δυαδιστές γενικά. Δεν υπήρχαν πραγματικοί Μανιχαίοι στην Αίγυπτο των Μαμελούκων.

[←190]

Ο Χαλκοκονδύλης έχει μπερδευτεί εδώ. Μετά την άλωση τής Βαγδάτης από τούς Μογγόλους τού Ουλάγου το 1258, οι χαλίφηδες των Αββασιδών ήρθαν να κατοικήσουν στο Κάιρο ως προστατευόμενοι των Μαμελούκων σουλτάνων. Η ρύθμιση συνεχίστηκε μέχρι την κατάκτηση τού σουλτανάτου των Μαμελούκων από τούς Οθωμανούς το 1517.

[←191]

Τα χειρόγραφα γράφουν «από την Τύρο της Αλεξάνδρειας», αλλά αυτό έχει διορθωθεί σε Φάρο.

[←192]

Οι Ιτουραίοι ήταν αραβικός λαός που ζούσε στον Λίβανο κατά την αρχαιότητα.

[←193]

Ο Χαλκοκονδύλης αναφέρεται μάλλον στα τείχη τής πόλης, τα οποία είχαν καταρριφθεί πολλές φορές κατά τούς τελευταίους αιώνες.

[←194]

Για τις μπερδεμένες απόψεις τού Χαλκοκονδύλη σχετικά με το χατζ βλέπε 3.20 πιο πάνω.

[←195]

Η «Σάμος» εδώ δεν μπορεί να αναφέρεται στο ελληνικό νησί. Πιθανώς είναι Σαμ, το σημιτικό όνομα για τη Συρία-Παλαιστίνη, αλλιώς το κείμενο είναι κατεστραμμένο.

[←196]

Ο Μαμελούκος σουλτάνος αλ-Ασράφ Μπαρσμπάι (1422-1438) έκανε ετησίως επιδρομές στην Κύπρο μεταξύ 1424 και 1426, συλλαμβάνοντας τον βασιλιά της, τον Ιανό των Λουζινιάν (1398-1432), στις 7 Ιουλίου 1426 και λεηλατώντας τις πόλεις της. Ο βασιλιάς αποκαταστάθηκε ως υποτελής των Μαμελούκων το 1427.

[←197]

Την Κύπρο κατέκτησε ο βασιλιάς Ριχάρδος Α’ της Αγγλίας (1189-1199) από τον Βυζαντινό ηγεμόνα Ισαάκιο Κομνηνό το 1191, κατά τη διάρκεια τής Τρίτης Σταυροφορίας. Ο Ριχάρδος πούλησε το νησί στους Ναΐτες Ιππότες, αλλά εκείνοι αποφάσισαν να μην το κρατήσουν και παραχωρήθηκε στον Γκυ των Λουζινιάν, πρώην βασιλιά τής Ιερουσαλήμ (1186-1192), εν μέρει ως αποζημίωση για την παραίτησή του από εκείνον τον θρόνο.

[←198]

Το Χαλέπι έπεσε στον Τιμούρ τον Οκτώβριο τού 1400 και η Δαμασκός τον Μάρτιο τού 1401.

[←199]

Αυτός ο βασιλιάς αποτελεί πηγή συγχύσεων. Για τον προβληματικό όρο Χατάι βλέπε 3.21 πιο πάνω και την εκεί σημείωση. Το «Εννέα» φαίνεται να αποτελεί αναφορά στους Τοκούζ Ογούζ (τους Εννέα Ογούζ), αρχαία τουρκική συνομοσπονδία, που τη βρίσκουμε για πρώτη φορά γύρω από το Αλτάι και αργότερα τόσο μακριά δυτικά, μέχρι την Υπερωξιανή. Όσο για την Ινδία, ήταν ο Τιμούρ εκείνος που εισέβαλε σε αυτήν (1398-1399), όχι το αντίστροφο. Οι ανατολικοί αντίπαλοι που προκαλούσαν δυσκολίες στον Τιμούρ ήσαν οι ανατολικοί Τσαγκατάι, αλλά εκείνοι δεν κυβερνούσαν την Ινδία (ενώ ο Τιμούρ ήταν ο ηγεμόνας τού Ουλούς Τσαγκατάι). Βλέπε επίσης 3.64 και 3.66 πιο κάτω: Στο τελευταίο απόσπασμα ο Χαλκοκονδύλης ταυτίζει αυτόν τον βασιλιά των εννέα τής Ινδίας με τον Τσαγκατάι.

[←200]

Bλέπε 2.49-50 πιο πάνω.

[←201]

Η Σεβάστεια (τουρκικά Σίβας) ήταν για κάποιο διάστημα πρωτεύουσα των Σελτζούκων σουλτάνων τού Ρουμ και στη συνέχεια πρωτεύουσα τού μογγολικού εμιράτου Ερέτνα (κατά τον 14ο αιώνα).

[←202]

Ο Ερτογρούλ, γιος τού Βαγιαζήτ, πρώην κυβερνήτης τής Δυτικής Ανατολίας, είχε πεθάνει το 1396, σε διαφορετικό πόλεμο. Βλέπε 3.47 πιο κάτω.

[←203]

Η πολιορκία τής Σεβάστειας κράτησε δύο εβδομάδες τον Αύγουστο του 1400.

[←204]

Για τον Ερτογρούλ βλέπε 3.44 πιο πάνω. Μία επιχείρηση επικουρίας για τη Σεβάστεια φαίνεται ότι είχε οργανωθεί από έναν άλλο γιο, τον Σουλεϊμάν.

[←205]

Για αυτόν τον κατάλογο αιτημάτων βλέπε επίσης 2.57 πιο πάνω. Όταν ο Τιμούρ νίκησε τον Βαγιαζήτ, έκοψε πράγματι νομίσματα με το δικό του όνομα στη Μικρά Ασία. Όμως ο Χαλκοκονδύλης κάνει εδώ άλμα δύο ετών, από τη Σεβάστεια (1400) στην εκστρατεία στη Μικρά Ασία (1402). Ανάμεσα βρισκόταν η εκστρατεία στη Συρία, για την οποία βλέπε 3.43 πιο πάνω.

[←206]

Bλέπε 2.54 πιο πάνω.

[←207]

Αυτή η διατύπωση είναι ασαφής.

[←208]

Για τον Αλή βλέπε 2.25 πιο πάνω.

[←209]

Ο (Τσανταρλή) Ιμπραήμ πασάς ήταν μάλλον αδελφός τού Αλή, άλλος γιος τού Χαϊρεντίν. Θα γινόταν μεγάλος βεζύρης από το 1421 μέχρι το 1429 υπό τον Μουράτ Β’.

[←210]

Ηρόδοτος, Ιστορίες 8.97-107.

[←211]

Η μάχη τής Άγκυρας διεξήχθη στις 28 Ιουλίου 1402.

[←212]

Ο στρατός της Ευρώπης, τον οποίο διοικούσε ο Σουλεϊμάν, γιος τού Βαγιαζήτ, μπορεί να βρισκόταν στα αριστερά.

[←213]

Ο Μούσα ήταν ένας από τούς γιούς τού Βαγιαζήτ, πρωταγωνιστής στους τουρκικούς εμφύλιους πολέμους που περιγράφονται στο Βιβλίο 4 τού Χαλκοκονδύλη.

[←214]

Η Ολιβέρα, κόρη τού ηγεμόνα Λάζαρου Α’ τής Σερβίας, παντρεύτηκε τον Βαγιαζήτ το 1390. Ο Βαγιαζήτ είχε κι άλλες συζύγους, αλλά δεν είναι σαφές σε ποια άλλη σύζυγο αναφέρεται εδώ ο Χαλκοκονδύλης.

[←215]

Πρβλ. Όμηρο, Ιλιάς 7.127.

[←216]

Bλέπε 2.58 πιο πάνω.

[←217]

Η πολιορκία ξεκίνησε στις 2 Δεκεμβρίου 1402 και κράτησε δύο εβδομάδες.

[←218]

Δηλαδή από συνασπισμό δυτικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων των Ιπποτών τής Ρόδου.

[←219]

Για τη μπερδεμένη ταυτότητα αυτού τού βασιλιά βλέπε 3.43 πιο πάνω και την εκεί σημείωση. Η αφήγηση συνεχίζεται από το 3.61.

[←220]

Στο 3.69 πιο κάτω ο Χαλκοκονδύλης λέει ότι άφησαν τον Μούσα να φύγει, κάτι που είναι πιο πιθανό.

[←221]

Στην πραγματικότητα ο Βαγιαζήτ βασίλευσε από το 1389 μέχρι το 1402.

[←222]

Ο Βαγιαζήτ πέθανε στις 9 Μαρτίου 1403 στο Φιλομήλιον/Άκσεχιρ, το οποίο δεν βρίσκεται στην Ιωνία.

[←223]

Tο «Συήνη» τού χειρογράφου έχει διορθωθεί σε «Σίνη» εδώ. Η Συήνη ήταν πόλη στην Αίγυπτο.

[←224]

Η Ινδία βρέθηκε (σχεδόν) κάτω από τον έλεγχο τού σουλτανάτου τού Δελχί στις αρχές τής δεκαετίας τού 1300, αλλά περί το 1400 βρισκόταν σε αταξία, κυρίως λόγω τής εισβολής τού Τιμούρ το 1398.

[←225]

Δεν είναι σαφές αν αυτό αναφέρεται στην Ινδία ή στην Κίνα. Πιθανότατα στη δεύτερη, καθώς μόνο η Κίνα κατονομάζεται στο 3.66 πιο πάνω.

[←226]

^΄Ένας μέδιμνος ήταν μονάδα ξηρού όγκου ίση περίπου με πενήντα λίτρα.

[←227]

Για τον πόλεμο τής Σεμιράμιδος εναντίον των Ινδών, βλέπε Διόδωρο, Ιστορική Βιβλιοθήκη 2.16-19. Για τον πόλεμο τού Κύρου εναντίον των Μασσαγετών, βλέπε Ηρόδοτο, Ιστορίες 1.201-14.

[←228]

Πιο πάνω, στο 3.64, ο Χαλκοκονδύλης έχει πει ότι απέδρασε.

[←229]

Στην πραγματικότητα ο Τιμούρ είχε εισβάλει στην Ινδία το 1398. Ήταν η Κίνα εκείνη εναντίον τής οποίας ξεκίνησε να επιτεθεί το 1405 και πέθανε καθ’ οδόν.

[←230]

Ο Σαχ Ρουχ ήταν διάδοχος τού Τιμούρ μέχρι τον θάνατό του το 1447. Ο Μπαϊσουνγκούρ ήταν γιος τού Σαχ Ρουχ και συνηγεμόνας μέχρι τον θάνατό του το 1433 (επομένως ήταν εγγονός τού Τιμούρ). Ο Αμπντ-αλ-Λατίφ (δισέγγονος τoύ Τιμούρ) ήταν γιος τού Ουλούγκ-Μπεγκ (τού γιου και διαδόχου τού Σαχ Ρουχ). Πέθανε το 1450.

[←231]

Οι ρυθμίσεις τού Τιμούρ για τη διαδοχή ήσαν πιο περίπλοκες, αλλά ο Σαχ Ρουχ τελικά καθιερώθηκε ως υπέρτατος ηγεμόνας, πατισάχ (1405-1447).

[←232]

Ο Τιμούρ πέθανε στις 17 ή 18 Φεβρουαρίου 1405 στο Οτράρ, έχοντας ξεκινήσει εκστρατεία για την κατάκτηση τής Κίνας.

[←233]

Στην πραγματικότητα ο Σαχ Ρουχ πέθανε περισσότερα από 40 χρόνια ύστερα από τον πατέρα του (το 1447). Ο Μπαϊσουνγκούρ ήταν γιος τού Σαχ Ρουχ, για λογαριασμό τού οποίου κυβερνούσε τμήματα τού Χορασάν, πεθαίνοντας πριν από εκείνον το 1433. Αμέσως όμως μετά τον θάνατο τού Τιμούρ υπήρχε διαμάχη μεταξύ των γιων του και των εγγονών του. Ο διορισμένος από τον Τιμούρ διάδοχός του, ο Πιρ Μουχάμαντ, πέθανε γρήγορα (το 1407).

[←234]

Ο Ουλούγκ-Μπεγκ ήταν γιος και διάδοχος τού Σαχ Ρουχ, υπό τον οποίο είχε ήδη υπηρετήσει ως κυβερνήτης τής Σαμαρκάνδης. Βασίλευσε ως πατισάχ των Τιμουριδών για δύο μόνο χρόνια (1447-1449). Ο Αμπντ-αλ-Λατίφ ήταν ο μεγαλύτερος γιος τού Ουλούγκ-Μπεγκ, που επαναστάτησε εναντίον τού πατέρα του και τον σκότωσε, βασιλεύοντας για λίγο ως πατισάχ των Τιμουριδών (1449-1450).

[←235]

Ο Μουχάμαντ Τζούκι ήταν γιος τού Σαχ Ρουχ. Κυβερνούσε το Μπαλχ (1443-1444).

[←236]

Ο Μπαμπούρ ήταν γιος τού Μπαϊσουνγκούρ. Είχε διετελέσει κυβερνήτης Σαμαρκάνδης επί Ουλούγκ-Μπεγκ από το 1447, ενώ αργότερα έγινε πατισάχ (1452-1457).

[←237]

Ούτε ο Μπαϊσουνγκούρ ούτε ο Τζούκι κατείχαν τη Σαμαρκάνδη, ενώ και οι δύο πέθαναν πριν από τον πατέρα τους, τον Σαχ Ρουχ. Επιπλέον, μέσα σε δύο προτάσεις ο Χαλκοκονδύλης έχει αποκαλέσει τον Μπαϊσουνγκούρ πατέρα και αδελφό τού Τζούκι. Είναι πιθανό ότι έχει προβάλει επί τού Τζούκι πτυχές τής σταδιοδρομίας τού Άμπου Σαΐντ (δισέγγονου τού Τιμούρ από άλλη γραμμή), ο οποίος κατέλαβε τη Σαμαρκάνδη το 1451 με τη βοήθεια φυλών Ουζμπέκων (Σκυθών) παίρνοντάς την από τον Αμπντουλάχ, άλλον δισέγγονο τού Τιμούρ, και πολέμησε εναντίον τού Μπαμπούρ.

[←238]

Η τουρκομανική συνομοσπονδία των Ακ Κογιουνλού (Ασπροπροβατάδων) έλεγχε τη βόρεια Μεσοποταμία, τη δυτική Αρμενία και το Κουρδιστάν. Ο Καρά Γιουλούκ (που συχνά μεταφράζεται ως «Μαύρο Χέλι») ή Ουτμάν (τουρκ. Οσμἀν) τούς κυβερνούσε από την Άμιδα (Ντιγιάρμπακιρ) μεταξύ των ετών 1403 και 1433. Ὀμως οι Τιμουρίδες δεν επιτίθεντο στους Ακ Κογιουνλού, που ήσαν σύμμαχοί τους εναντίον των Καρά Κογιουνλού (Μαυροπροβατάδων), ανταγωνιστικής συνομοσπονδίας στην ανατολική Αρμενία. Ο πατέρας τού Τζούκι, ο Σαχ Ρουχ, έκανε τρεις εισβολές εναντίον τους (1420-1421, 1429 και 1434-1435). Κάθε φορά η Ταμπρίζ περνούσε σε άλλα χέρια. Το 1435 ο Σαχ Ρουχ έφτασε στην Ταμπρίζ και έστειλε τον γιο του Τζούκι εναντίον τού Ισκεντέρ, τού ηγεμόνα των Καρά Κογιουνλού (1420-1436, βλέπε 3.8 πιο πάνω), τον οποίο αντικατέστησε με τον αδελφό του, τον Τζάχαν Σαχ, που αναμενόταν να είναι πιο πειθήνιος στους Τιμουρίδες (βλέπε 3.72 πιο κάτω). Φαίνεται ότι σε αυτό το σημείο ο Χαλκοκονδύλης έχει μπερδέψει τις δύο συνομοσπονδίες.

[←239]

Aτζέμ είναι η αραβική λέξη για «περσικός» ή «ιρανικός».

[←240]

Ο Τζάχαν Σαχ ήταν πράγματι γιος τού Καρά Γιουσούφ και δεύτερος διάδοχός του ως ηγεμόνας των Καρά Κογιουνλού (1438-1467), ύστερα από τον αδελφό του Ισκεντέρ (για τον οποίο βλέπε πιο κάτω). Ξεκίνησε ως προστατευόμενος των Τιμουριδών (τοποθετημένος στην εξουσία από τον Τζούκι, τον γιο τού Σαχ Ρουχ), αλλά αργότερα στράφηκε εναντίον των Τιμουριδών και κατέλαβε μεγάλο μέρος τού Ιράκ και τού δυτικού Ιράν. Είχε γεννηθεἰ το 1397 και επομένως δεν μπορεί να ἠταν εγγονός τού Τζούκι (που είχε γεννηθεἰ το 1402).

[←241]

Ο Καρά Γιουσούφ ήταν ηγεμόνας τής συνομοσπονδίας των Καρά Κογιουνλού (1389-1400 και 1405-1420), εχθρός των Τιμουριδών, ο οποίος επί Τιμούρ διέφυγε στην Αίγυπτο των Μαμελούκων και ανέκτησε τον έλεγχο επί τού Αζερμπαϊτζάν μετά τον θάνατό τού Τιμούρ το 1405. Σίγουρα δεν παντρεύτηκε κόρη τού Τζούκι (βλέπε επόμενη σημείωση). Ο Τζούκι παντρεύτηκε τη Χάνουμ, την κόρη τού Καρά Γιουλούκ των Ακ Κογιουνλού (βλέπε πιο πάνω σημείωση), πράγμα που ενδεχομένως προκάλεσε την εδώ σὐγχυση.

[←242]

Ο Τζάχαν Σαχ εγκαταστάθηκε στην εξουσία στην Ταμπρίζ από τον Σαχ Ρουχ, μέσω τού γιου του Τζούκι, το 1435. Αργότερα αποσπάστηκε από τούς Τιμουρίδες και κατέλαβε το Ιράκ, μεγάλο μέρος τού δυτικού Ιράν, την Υρκανία και το δυτικό Χορασάν με τη Χεράτ. Ο Τζάχαν Σαχ πήρε τη Βαγδάτη το 1446 και το Έρζιντζαν το 1450. Ο γιος τού Μπαμπούρ, ο Σαχ Μαχμούτ, ήταν έντεκα ετών όταν τον διαδέχθηκε στον θρόνο, το 1457, και εκδιώχθηκε γρήγορα από άλλους Τιμουρίδες. Επομένως εδώ δεν πρέπει να εννοείται αυτός.

[←243]

Οι γιοι τού Τζούκι, ο Μουχάμαντ Κασίμ και ο Άμπου Μπακρ, κυβέρνησαν για λίγο στην περιοχή τού Μπαλχ, στην αντίθετη άκρη τής αυτοκρατορίας των Τιμουριδών, μεταξύ 1444 και 1447. Δεν πρέπει να εννοούνται εδώ.

[←244]

Ο Ουζούν Χασάν ήταν εγγονός τoύ Καρά Γιουλούκ, ηγεμόνα των Ακ Κογιουνλού (Ασπροπροβατάδων) και βρισκόταν στην εξουσία μεταξύ 1453 και 1478. Δεν καταγόταν από τον Ισκεντέρ, τον ηγεμόνα των Καρά Κογιουνλού, που ήταν ο κύριος εχθρός του (πριν από τον Τζάχαν Σαχ). Μάλιστα ο Καρά Γιουλούκ σκοτώθηκε σε μάχη με τον Ισκεντέρ το 1435, όταν ο Σαχ Ρουχ παρενέβη εναντίον των Καρά Κογιουνλού και ξεσήκωσε τον Τζάχαν Σαχ εναντίον τού Ισκεντέρ. Ο Ουζούν Χασάν πολέμησε εναντίον τού Τζάχαν Σαχ και τον κατέστρεψε το 1467, αν και ο Χαλκοκονδύλης δεν πρόλαβε ενδεχομένως αυτή την εξἐλιξη. Ο Ουζούν Χασάν ήταν επίσης ο κύριος ανατολικός ανταγωνιστής τού Μεχμέτ Β’ Πορθητή.

[←245]

Ο Χαλκοκονδύλης δεν μπορεί να εννοεί με αυτό το όνομα το μέρος που γνωρίζουμε ως Σέμαχα.

[←246]

Το 1450/51 ο Μπαμπούρ πολέμησε και σκότωσε τον αντίπαλό του Σουλτάν Μουχάμαντ (εγγονό τού Σαχ Ρουχ) ακριβώς στη Μηδία, αλλά στη συνέχεια αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει προς τα ανατολικά από τον Τζάχαν Σαχ και τούς Καρά Κογιουνλού, που πήραν τότε το μεγαλύτερο μέρος τού Ιράν από τούς Τιμουρίδες. Ο Χαλκοκονδύλης έχει παρουσιάσει αυτά τα γεγονότα από τη σκοπιά τού πολέμου μεταξύ των Καρά και των Ακ Κογιουνλού, σαν να είχε κληθεί ο Μπαμπούρ από τούς πρώτους, για να τους βοηθήσει εναντίων των δεύτερων.

[←247]

Αυτή η πρόταση αναφέρεται σε γεγονότα που συνέβησαν πενήντα χρόνια πριν από εκείνα της περιβάλλουσας αφήγησης.

[←248]

Η Τζανίκ βρισκόταν στη βόρεια ακτή τής Ανατολίας, δυτικά τής αυτοκρατορίας τής Τραπεζούντος (Κολχίδας). Δεν είναι γνωστό να τής είχε επιτεθεί ο Ουζούν Χασάν, ο οποίος όντως παντρεύτηκε το 1458 τη Θεοδώρα Κομνηνή, κόρη τού αυτοκράτορα Ιωάννη Δ’ τής Τραπεζούντος (1429-1460).