Σημειώσεις Κεφαλαίου 3

[←1]: Ο Μανουήλ B΄ Παλαιολόγος.

[←2]: Στην άλλη πλευρά τού Κεράτιου κόλπου.

[←3]: Στο παλάτι των Βλαχερνών, από το οποίο δεν διασώζεται ούτε τοίχος, αλλά τού οποίου η κατά προσέγγιση θέση είναι γνωστή: καταλάμβανε τον λόφο στη βόρεια συνοικία τής Κωνσταντινούπολης, πάνω από την πόλη και τον Κεράτιο κόλπο.

[←4]: H Ελένη Ντράγκας.

[←5]: Οι Ιωάννης, Θεόδωρος και Ανδρόνικος.

[←6]: Ο Ιωάννης [Η΄] Παλαιολόγος είχε γεννηθεί το 1392.

[←7]: Τον Ιλάριο Ντόρια, Γενουάτη ευγενή.

[←8]: Την Ισαβέλλα [Ζαμπία] Παλαιολογίνα, μοναδική κόρη τού αυτοκράτορα, πρώτο του παιδί και εκτός γάμου, από τη σχέση του με Ενετή ευγενή κατά τη διάρκεια τής παραμονής του στην Βενετία το 1370-1371.

[←9]: Το παλάτι των Βλαχερνών.

[←10]: Ο Le Strange 1928 σημειώνει ότι η λέξη που χρησιμοποιείται εδώ στο κείμενο, αλλά και συχνά αργότερα, είναι ” chapitel “, την οποία το Λεξικό τής Ισπανικής Ακαδημίας δίνει απλά με την έννοια “κιονόκρανο κολώνας” με την αρχιτεκτονική έννοια. Όμως ο Κλαβίχο χρησιμοποιεί αυτή τη λέξη για να δηλώσει θόλο ή τρούλο και αυτό αποδεικνύεται από το απόσπασμα στην περιγραφή του για την Αγία Σοφία (βλέπε πιο κάτω), όπου αναφέρεται στην οροφή τού μεγάλου τρούλου πάνω από τον ναό ως ” un chapitel redondo e muy alto “. Όλες οι εκκλησίες που περιγράφονται από τον Κλαβίχο ήσαν βασιλικές στη μορφή, με επίμηκες ή τετράγωνο σχήμα. Στο ανατολικό άκρο βρισκόταν η αψίδα και αυτό το σχέδιο είναι προφανώς εκείνο που υποδεικνύεται από τον όρο ” quadra redonda “, τον οποίο χρησιμοποιεί ο Κλαβίχο. Μιλά επίσης για «τρεις ναούς», με το οποίο μπορούμε να καταλάβουμε έναν νάρθηκα και δύο πλευρικούς διαδρόμους στον κύριο ναό. Κρίνοντας από τις διασωζόμενες εκκλησίες τής Αγίας Σοφίας και τού Αγίου Ιωάννη τού Στουδίου, ο προσανατολισμός των βασιλικών τής Κωνσταντινούπολης ήταν σχεδόν ακριβώς νοτιοανατολικός.

[←11]: Δηλαδή στο σοβατεπί.

[←12]: Peribelico στο κείμενο. Η εκκλησία τής Παναγίας Περιβλέπτου («της θαυμαζόμενης από εκείνους που την κοιτάζουν») έχει εξαφανιστεί εντελώς. Τη θέση της καταλαμβάνει η σημερινή αρμενική εκκλησία τού Αγίου Γεωργίου, γνωστή στους Τούρκους ως Σουλού Μαναστίρ (Sulu Manastır, «Μοναστήρι τού Νερού»).

[←13]: Ένα από τα οποία είναι ο νάρθηκας.

[←14]: Tο κείμενο γράφει «ενενήντα χρόνια» (noventa años), αλλά ο Κλαβίχο αναφέρεται προφανώς στην 4^η Σταυροφορία (1204). Κατά τον Le Strange 1928, πρόκειται για τυπογραφικό λάθος, όπου το CC (διακόσια) τού αρχικού χειρογράφου έχει αντιγραφεί ως XC (ενενήντα).

[←15]: Ο Le Strange 1928, σημειώνει ότι αυτός ήταν ο τάφος τού αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ’ Βοτανειάτη (βασ. 1078-1081), που ήταν ο δεύτερος ιδρυτής τής εκκλησίας, ύστερα από την εποχή τού Ρωμανού Γ’ Αργυρού (βασ. 1028-1034).

[←16]: Ecce Agnus Dei στο κείμενο (στα λατινικά). Στο Κατά Ιωάννην ευαγγέλιο (1.29): Τῇ ἐπαύριον βλέπει ὁ Ἰωάννης τὸν Ἰησοῦν ἐρχόμενον πρὸς αὐτὸν καὶ λέγει· ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου.

[←17]: Που ήταν ειδωλολάτρης.

[←18]: Ἠσαΐας 11.1: Καὶ ἐξελεύσεται ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐκ τῆς ῥίζης ἀναβήσεται.

[←19]: Κατὰ Λουκᾶν 1.28: Καὶ εἰσελθὼν ὁ ἄγγελος πρὸς αὐτὴν εἶπε· χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.

[←20]: Μονή Στουδίου.

[←21]: Ο Le Strange 1928, αναφέρει ότι με την εξαίρεση τού τζαμιού τής Αγίας Σοφίας, από τις βυζαντινές εκκλησίες που επισκέφθηκε ο Κλαβίχο η μόνη που στέκεται ακόμη στην Κωνσταντινούπολη ήταν η εκκλησία τού Αγίου Ιωάννη τού Προδρόμου στη Μονή Στουδίου. H εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί μετά την Άλωση από τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄, τον γιο τού Πορθητή, τζαμί που ήταν γνωστό ως Ιμραχόρ. Τα ερείπια αυτής τής εκκλησίας βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τη Χρυσή Πύλη, μέσα από το τείχος τής πόλης. Αυτή η βασιλική είναι ένα από τα λίγα κτίρια στην Κωνσταντινούπολη που είναι παλαιότερα από την Αγία Σοφία, έχοντας ανεγερθεί το έτος 463 από τον πατρίκιο Στούδιο.

[←22]: Δηλαδή δύο πλαϊνά κλίτη και τον νάρθηκα.

[←23]: Ο Le Strange 1928, αναφέρει ότι το τωρινό σχέδιο δεν συμφωνεί με την περιγραφή που άφησε ο Κλαβίχο, γιατί συνολικά 18 μόνο στήλες μπορούμε να μετρήσουμε στο σημερινό τζαμί, όπως φαίνεται στο σχέδιο που παρέχεται από τον Van Millingen.

[←24]: Που στηρίζουν τούς υπερκείμενους εξώστες.

[←25]: Στη θέση τού συνηθισμένου μεταλλικού πλέγματος.

[←26]: Στο κείμενο “οtro dia “, δηλαδή «την επόμενη μέρα», που ήταν Τετάρτη, αλλά αυτό φαίνεται ότι είναι λάθος, επειδή, όπως σημειώνει ο Le Strange 1928: Την Κυριακή 28 Οκτωβρίου τούς δέχτηκε σε ακρόαση ο αυτοκράτορας. Τη Δευτέρα στις 29 έστειλε τούς αξιωματούχους του να πάρουν απάντηση για την αποστολή τους. Την Τρίτη στις 30 άρχισαν να βλέπουν τα αξιοθέατα. Την Τετάρτη στις 31, όπως αναφέρεται στο επόμενο κεφάλαιο, παρέμειναν στο Πέρα. Την Πέμπτη 1 Νοεμβρίου στα αξιοθέατα και πάλι. Σύμφωνα με τα γραφόμενα, εκείνη την Τρίτη 30 Οκτωβρίου πρέπει να είχαν δει πραγματικά εκπληκτικό πλήθος αξιοθέατων. Όμως εκείνο που συνέβη στην πραγματικότητα, ήταν ότι στη διάρκεια αυτής τής πρώτης εβδομάδας έριχναν γύρω γενική ματιά, ενώ κατά τούς επόμενους πέντε μήνες τής παραμονής τους στο Πέρα πρόσθεταν απαραίτητες λεπτομέρειες από επακόλουθες επισκέψεις στις εκκλησίες τής Κωνσταντινούπολης.

[←27]: Ο βυζαντινός Ιππόδρομος είναι το σημερινό τουρκικό Ατ Μεϊντάν (At Meidan, Πλατεία των Αλόγων), αλλά η περιοχή τού αρχαίου Ιπποδρόμου καταλάμβανε σχεδόν το διπλάσιο των σημερινών ορίων τού Μεϊντάν. Μεγάλο μέρος τής αρχικής έκτασης καταλαμβάνει τώρα το τζαμί Σουλτάναχμετ και οι κήποι του, το οποίο χτίστηκε την περίοδο 1609-1616, δηλαδή διακόσια χρόνια μετά την επίσκεψη τού Κλαβίχο.

[←28]: Στο πάνω άκρο.

[←29]: Πρόκειται για τον οβελίσκο τού φαραώ Τούθμωσι Γ΄ (1479 – 1425 π.Χ.), τον οποίο έφερε από την Αίγυπτο και τοποθέτησε στον Ιππόδρομο ο Μέγας Θεοδόσιος (βασ. 379-395). Έχει ύψος 20 περίπου μέτρα (60 πόδια) και στηρίζεται σε βάθρο που πατάει πάνω σε τέσσερις ορειχάλκινους κύβους.

[←30]: Τού αυτοκράτορα Θεοδοσίου τού Μεγάλου.

[←31]

Η επιγραφή ήταν δίγλωση (στα ελληνικά και λατινικά). Ο Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος, Ἡ Κωνσταντινούπολις. Περιγραφὴ τοπογραφική, ἀρχαιολογικὴ καὶ ἱστορική (Ἀθῆναι 1851), σελ. 240, την αναπαράγει ως εξής:

Difficilis quondam Domini parere superbis,

jussus et extinctis palmam portare tyrannis,

omnia Theodosio cedunt, sobolique perenni,

tertenis sic vigtus ego domitusque diebus,

judice sub proclo superas elatus ad auras.

Ο ίδιος μεταφράζει τη λατινική επιγραφή ως εξής:

Ὑπείκων ποτὲ ἐξ ἀνάγκης εἰς ἀγερώχους δεσπότας, καὶ παριστάνων, καὶ ἄκων, τὰ τρόπαια τῆς αὐτῶν νίκης, καταπονηθεὶς δὲ νῦν ὑπὸ τοῦ Πρόκλου μετὰ τριακονθήμερον ἀγῶνα, ὑψοῦμαι πρὸς οὐρανόν, κηρύττων τὴν δόξαν τοῦ Θεοδοσίου, εἰς ὅν ὑπείκουσι τὰ πάντα καὶ τῶν ἐνδόξων αὐτοῦ τέκνων.

Στο ίδιο, σελ. 240, παρέχεται και η ελληνική επιγραφή:

Κίονα τετράπλευρον, ἀεὶ χθονὶ κείμενον ἄχθος,

μοῦνος ἀναστῆσαι Θευδόσιος βασιλεύς,

τολμήσας, Πρόκλῳ ἐπεκέκλετο καὶ τόσος ἔστη

κίων ἠελίοις ἐν τριάκοντα δύο.

[←32]: Με επιγραφές.

[←33]: Η Στήλη των Φιδιών, η Τρικάρηνος Στήλη, προέρχεται από τούς Δελφούς και χρονολογείται από το έτος τής νίκης των Ελλήνων επί τού Ξέρξη (479 π.Χ.). Τοποθετήθηκε στον Ιππόδρομο τής Κωνσταντινούπολης από τον αυτοκράτορα Μεγάλο Κωνσταντίνο.

[←34]: Ο Le Strange 1928, σημειώνει ότι αυτή η στήλη και το άγαλμά της καταστράφηκαν από κεραυνό το 1492, σαράντα χρόνια μετά την είσοδο των Τούρκων. Ένα πρόχειρο σκίτσο της διασώζεται μεταξύ των χειρογράφων τής Βιβλιοθήκης στο Σεράι τής Κωνσταντινούπολης. Αντιγραμμένη από τον Mordtman, μια ξυλογραφία της παρέχεται από τον Ebersolt, Constantinople Byzantine, σελ. 30 και βλέπε The Church of Santa Sophia των W. R. Lethaby και H. Swainson, σελ. 180.

[←35]: Ο εξωτερικός νάρθηκας.

[←36]: Ή εσωτερικό νάρθηκα.

[←37]: Τού εσωτερικού νάρθηκα.

[←38]: Τού νάρθηκα.

[←39]: Τού νάρθηκα.

[←40]: Από τον εσωτερικό νάρθηκα.

[←41]: Τού εσωτερικού νάρθηκα.

[←42]: Τού εσωτερικού νάρθηκα.

[←43]: Γυναικωνίτες.

[←44]: Τον τρούλο και τούς θόλους τού κεντρικού κτιρίου τής εκκλησίας. Κατά τον Le Strange 1928, αυτοί οι δώδεκα πεσσοί είναι: Τα τέσσερα κύρια υποστηρίγματα τού κεντρικού τρούλου. Στη συνέχεια τα τέσσερα βάθρα, δύο κάτω από τον ανατολικό και δύο κάτω από τον δυτικό ημιτρούλο. Τέλος τα τέσσερα βάθρα, δύο στον βόρειο τοίχο και δύο στον νότιο τοίχο των πλευρικών διαδρόμων, τα οποία αντιστοιχούν στους τέσσερις μεγάλους κεντρικούς πεσσούς που αναφέρθηκαν πρώτοι.

[←45]: Τού ναού.

[←46]: Ο Le Strange 1928, παρατηρεί ότι ο Argote de Molina στο κείμενό του γράφει “noventa pasos” (ενενήντα βήματα), αλλά το χειρόγραφο τής Μαδρίτης. (φύλλο 27, δεύτερη στήλη δεξιά) γράφει “ochenta” (ογδόντα). Στην προηγούμενη γραμμή έχουμε “el altar menor” (ο μικρός βωμός), που φαίνεται σίγουρα λάθος αντί για “mayor” (μεγάλος), όπως διορθώθηκε από τον Argote. Όσον αφορά τα 90 βήματα τού πλάτους τού εξώστη (ή τα 80, όπως αναφέρονται στο χειρόγραφο), όπως επισημαίνει ο Sreznevski (σελ. 431) αυτό πρέπει να είναι λάθος και προτείνει ως σωστή ανάγνωση το “veinte” (είκοσι), το οποίο υιοθετήθηκε.