Σημειώσεις Κεφαλαίου 17

[←1]: Assarec στο κείμενο.

[←2]: Gargania στο κείμενο.

[←3]: Ο Γεώργιος Ζ΄ήταν βασιλιάς τής Γεωργίας από το 1393 (ή 1395) μέχρι το 1407 (ή 1405). Ήταν γιος τού βασιλιά Μπαγκράτ Β΄ και τής πρώτης συζύγου του, τής Ελένης τής Τραπεζούντος (που πέθανε από βουβωνική πανούκλα το 1366). Ο Μπαγκράτ τον διόρισε συνηγεμόνα το 1369. Τον Νοέμβριο τού 1386 ο βασιλιάς Μπαγκράτ νικήθηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος από τον Ταμερλάνο. Ο πρίγκηπας Γεώργιος οργάνωσε επιτυχημένη αντίσταση στην επόμενη εισβολή και απελευθέρωσε τον πατέρα του. Το 1393 ο Μπαγκράτ πέθανε και ο Γεώργιος ανέλαβε πλήρη βασιλική εξουσία. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος τής βασιλείας του αγωνιζόμενος εναντίον τού Τιμούρ, ο οποίος από το 1387 μέχρι το 1403 ηγήθηκε επτά ακόμη εκστρατειών εναντίον τού βασιλείου τής Γεωργίας, αφήνοντας τη χώρα σε ερείπια. Τελικά το 1403 ο Γεώργιος αναγκάστηκε να κάνει ειρήνη με τον άγριο εχθρό, αναγνωρίζοντας τον Τιμούρ ως επικυρίαρχο και πληρώνοντας φόρο υποτέλειας, διατηρώντας όμως το δικαίωμα να στέφεται ως χριστιανός μονάρχης. Σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον Τουρκομάνων νομάδων, προφανώς τής φυλής των Καρά Κογιουνλού. Ο Γεώργιος Ζ΄ πρέπει να είχε πεθάνει χωρίς παιδιά, καθώς ο αδελφός του, ο Κωνσταντίνος Α΄, έγινε ο επόμενος βασιλιάς.

[←4]: Aumian στο κείμενο. Ο Le Strange θεωρεί και εδώ ότι πρόκειται για την Ανί και όχι για το Αβνίκ. Βλέπε σχετική σημείωση πιο κάτω σε αυτό το κεφάλαιο.

[←5]: Asseron στο κείμενο.

[←6]: Για τον οποίο έχουμε ήδη μιλήσει.

[←7]: Alata ο στο κείμενο. Βλέπε σημείωση Κεφαλαίου 7.

[←8]: Αυτή η επιδρομή των Γεωργιανών στην Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν περνά απαρατήρητη στα σύγχρονα αρμενικά και άλλα χριστιανικά χρονικά. Ο Sreznevski προτείνει ότι ο Κλαβίχο ίσως μπερδεύει εδώ τον βασιλιά Γεώργιο τής Γεωργίας με τον διάσημο Καρά Γιουσούφ, τον Τουρκομάνο αρχηγό, ο οποίος, εκείνη τη στιγμή, εύρισκε την ευκαιρία να επιδράμει στη μεθόριο κατά την περίοδο τής διαμφισβητούμενης διαδοχής τού Τιμούρ, την οποία ο Κλαβίχο παρέχει στην περιγραφή του. Βλέπε πιο κάτω σημείωση.

[←9]: Δηλαδή άπιστους Το αραβικό καφίρ (kafir) έχει ίδια ρίζα και νόημα με το τουρκικό γκιαούρ (g iaour) ή γκαβούρ (g awur).

[←10]: Καθ’ οδόν προς την Ταμπρίζ και το κάστρο τού Ασσαρέκ.

[←11]: Τον Ιούλιο τού 1406 ο Σουλτάν Αχμέτ, ο ιλ-χάνος τού Ιράκ, μαζί με τον Καρά Γιουσούφ, τον Τουρκομάνο αρχηγό των Μαυροπροβατάδων (Καρά Κογιουνλού), ξαναπήραν τη Βαγδάτη από τούς Τιμουρίδες, ενώ κατέλαβαν και την Ταμπρίζ, με τον πρίγκιπα Ομάρ να υποχωρεί μπροστά τους. Ο Άμπου Μπακρ έσπευσε γρήγορα από τη Σουλτανίγια και ανακατέλαβε την Ταμπρίζ, με τον Αχμέτ να υποχωρεί στη Βαγδάτη, αλλά το 1407 ο Άμπου Μπακρ νικήθηκε πολλές φορές στον Αράξη από τούς Τουρκομάνους. Τελικά κατέφυγε στη Σουλτανίγια και συγκέντρωσε νέο στρατό. Το 1408 πορεύτηκε μαζί με τον πατέρα του, τον Μιράν Σαχ, προς την Ταμπρίζ και επιτέθηκε στον Καρά Γιουσούφ στις 22 Απριλίου. Όμως ο Μιράν Σαχ σκοτώθηκε στη μάχη, οι σύζυγοι τού Άμπου Μπακρ συνελήφθησαν αιχμάλωτες και ο ίδιος τράπηκε σε φυγή. Ο Καρά Γιουσούφ επεκράτησε πλήρως και οι κατακτήσεις του συμπεριέλαβαν το Αζερμπαϊτζάν και το Ιράκ. Ο Άμπου Μπακρ κατέφυγε στο Κερμάν και από εκεί στο Σεϊστάν, αλλά σκοτώθηκε σε αψιμαχία με τον κυβερνήτη τού Κερμάν τον Δεκέμβριο τού 1408.

[←12]: Προς τα δυτικά.

[←13]: Vian στο κείμενο.

[←14]: Derroga στο κείμενο.

[←15]: Hoy στο κείμενο, Khoy (Ιράν) στους σύγχρονους χάρτες.

[←16]

Caraotoman στο κείμενο, ο Καρά Οσμάν των Τουρκομάνων Ασπροπροβατάδων (Ακ Κογιουνλού). Ο Le Strange 1928, σημειώνει ότι πρόκειται για τον Καρά Γιουσούφ των Τουρκομάνων Μαυροπροβατάδων (Καρά Κογιουνλού), που ανυψώθηκε προσωρινά και έγινε κύριος όλης τής Δυτικής Περσίας, και ότι στο κείμενο παρέχεται λανθασμένα ως Καρά Οσμάν. Τον Απρίλιο τού 1407 (ένα χρόνο μετά την επιστροφή τού Κλαβίχο στην Ισπανία) ο πρίγκιπας Ομάρ ηττήθηκε από τούς Καρά Κογιουνλού σε μεγάλη μάχη και στη συνέχεια πέθανε από τις πληγές του. Κατά τη διάρκεια τού επόμενου έτους ο Καρά Γιουσούφ νίκησε τον στρατό τού Μιράν Σαχ και τού γιου του, τού Άμπου Μπακρ. Ο Άμπου Μπακρ διέφυγε σώος από τη μάχη, αλλά ο πατέρας του, ο Μιράν Σαχ, έχασε τη ζωή του, ενώ ο Άμπου Μπακρ, αφού κατέφυγε στην επαρχία Κιρμάν, σκοτώθηκε σε αψιμαχία τον Δεκέμβριο τού ίδιου έτους 1408.

Όμως ο H. Kurdian, A Few Corrections on Guy Le Strange’s “Clavijo, Embassy to Tamerlane (1403-1406)”, The Journal of the Royal Asiatic Society, Αριθ. 4 (Οκτώβριος 1938), σελ. 555-560, υπογραμμίζει ότι εδώ ο Καρά Οσμάν τού Κλαβίχο δεν είναι λάθος, όπως δηλώνει ο Le Strange, γιατί εκείνη την εποχή (αρχές τού 15ου αιώνα) υπήρχαν δύο Τουρκομάνοι οπλαρχηγοί: ο Καρά Γιουσούφ των Καρά Κογιουνλού και ο Καρά Οσμάν των Ακ Κογιουνλού. Σε αυτόν τον τελευταίο αναφέρεται εδώ ο Κλαβίχο. Μετά τον θάνατο τού Τιμούρ (1405), ο Καρά Οσμάν και ο Καρά Γιουσούφ πολέμησαν μεταξύ τους για χρόνια. Ο Καρά Οσμάν ήταν ο άρχοντας τής Άμιδας (Άμιντ, Ντιγιάρμπακιρ), ο οποίος επιτέθηκε στο Έρζιντζαν αρκετές φορές, και το 1417 το ξανακατέλαβε και το κράτησε μέχρι το 1435. Επιπλέον, ο Κλαβίχο δηλώνει ότι ο Καρά Οσμάν ήταν υποτελής τού Τιμούρ. Αν όμως αλλάξουμε το όνομα σε Καρά Γιουσούφ, όπως προτείνει ο Le Strange, θα διαπιστώσουμε ότι ο Καρά Γιουσούφ δεν υπήρξε ποτέ υποτελής τού Τιμούρ αλλά αδυσώπητος εχθρός του, αγωνιζόμενος πάντοτε εναντίον του, όπως και ο Αχμέντ Τζαλαΐρ τού ομώνυμου σουλτανάτου. Και οι δύο αυτοί αναγκάστηκαν τελικά να φύγουν από τη χώρα για να ξεφύγουν από τον Τιμούρ. Αρχικά βρήκαν καταφύγιο στον σουλτάνο Βαγιαζήτ τής Τουρκίας (τον οποίο συνέλαβε αιχμάλωτο ο Τιμούρ στη μάχη τής Άγκυρας στις 20 Ιουλίου 1402), αλλά τελικά αναγκάστηκαν να φύγουν στην Αίγυπτο, όπου προφανώς παρέμειναν μέχρι τον θάνατο τού Τιμούρ το 1405. Ο Καρά Γιουσούφ δεν εμφανίστηκε στην Αρμενία παρά μόνο ένα χρόνο μετά τον θάνατο τού Τιμούρ.

[←17]: Ο Μarkham 1859, σημειώνει ότι ο Καρά Γιουσούφ, μετά τη νίκη του επί των Μιράν Σαχ και Άμπου Μπακρ (βλέπε προηγούμενη σημείωση), εγκατέστησε δυναστεία στο Αζερμπαϊτζάν το 1408. Το 1420 ο Σαχ Ρουχ επέλασε από το Χορασάν για να εκδικηθεί τον θάνατο τού αδελφού του, τού Μιράν Σαχ, ενώ τον Νοέμβριο τού ίδιου έτους ο Καρά Γιουσούφ πέθανε στην Ταμπρίζ. Το 1421 ο Σαχ Ρουχ κατέλαβε την Ταμπρίζ και το Ερεβάν και νίκησε τούς γιους τού Καρά Γιουσούφ κοντά στη λίμνη Βαν. Το 1429 εισέβαλε και πάλι στο Αζερμπαϊτζάν και νίκησε τον Ισκαντέρ, τον γιο τού Καρά Γιουσούφ, με μεγάλη σφαγή. Το 1477 ο Τζάχαν Σαχ, άλλος γιος τού Καρά Γιουσούφ, εισέβαλε στο Χορασάν και μάλιστα πολιόρκησε το Χεράτ, αλλά το 1488 η δυναστεία των Μαυροπροβατάδων καταστράφηκε από τον Ουζούν Χασάν, αρχηγό των Ακ Κογιουνλού (Ασπροπροβατάδων).

[←18]: Δυτικά μάλλον ή νοτιοδυτικά. Βλέπε Χάρτη 16.

[←19]: Turdustan στο κείμενο. Ο Le Strange 1928, μεταφράζει Τουρκιστάν (Turkistan) και η Spinelli 2004, το αφήνει όπως είναι (Turdustan). Όμως στη συγκεκριμένη περιοχή (ανατολικά και νότια τής λίμνης Βαν, βλέπε Χάρτη 16) ζούσαν και ζουν Κούρδοι, τούς οποίους ο Κλαβίχο χαρακτηρίζει λαό τής τουρκικής φυλής.

[←20]: Στις 9 περίπου το πρωί.

[←21]: Alesquiner στο κείμενο. Πρόκειτο για το χωριό Toprakkale (Τουρκία) στους σύγχρονους χάρτες, 14 χλμ βορειοανατολικά τού Eleşkirt. Κατά τον Le Strange 1928, η ακριβής θέση τού Αλασκέρτ (Alashkert) παρέμενε προς ταυτοποίηση. Κατά τη γνώμη του, το Αλασκέρτ πρέπει να βρισκόταν στην περιοχή τής αρχικής πορείας τού ανατολικού Ευφράτη, πιθανώς λίγο βορειοανατολικά τού Μαντζικέρτ (Minazkert). Στην πραγματικότητα βρίσκεται 110 χλμ βόρεια τού Μαντζικέρτ (σήμερα Malazgirt).

[←22]: Aumian στο κείμενο.

[←23]: Asseron στο κείμενο.

[←24]: Που ήδη αναφέρθηκαν συχνά.

[←25]: Ο Le Strange 1928, σημειώνει ότι οι Αρμένοι ιστορικοί δεν κάνουν ειδική αναφορά σε αυτόν τον βασιλιά και τούς τρεις γιους του, αλλά εκείνος την ιστορία τού οποίου αφηγείται ο Κλαβίχο ήταν πιθανότατα ο Λέων Ε’, ο τελευταίος τής δυναστείας των Ρουμπενιάν. Όμως ο H. Kurdian, A Few Corrections on Guy Le Strange ‘s “Clavijo, Embassy to Tamerlane (1403-1406)”, The Journal of the Royal Asiatic Society, No. 4 (O κτ. 1938), σελ. 555-560, αφενός επισημαίνει ότι στη Μείζονα Αρμενία, στην οποία αναφέρεται ο Κλαβίχο, ποτέ δεν υπήρξε βασιλιάς Λέων και αφετέρου πιστεύει ότι δεν μπορούμε να δεχτούμε την ιστορία τού Κλαβίχο κυριολεκτικά, αλλά ως μύθο στον οποίο η πτώση τής Μεγάλης Αρμενίας προκλήθηκε από ζήλια, προδοσίες και πολέμους μεταξύ «τριών αδελφών», δηλαδή μεταξύ των ίδιων των Αρμενίων. Θεωρεί ότι ο πατέρας βασιλιάς που αναφέρεται στην ιστορία είναι η ίδια η Αρμενία. Οι διάδοχοι γιοι ήσαν οι τρεις δυναστείες τής Μείζονος Αρμενίας που κυβέρνησαν ταυτόχρονα και δυστυχώς με ελάχιστη αρμονία: Πρώτον, η δυναστεία Πακραντούνι στην Ανατολική Αρμενία με πρωτεύουσα την Ανί. Δεύτερον, η δυναστεία Αρντζρούνι στη νότια Αρμενία, στην περιοχή γύρω από τη λίμνη Βαν, συμπεριλαμβανομένου τού Αλασκέρτ. Και τρίτον, η δυναστεία Γκαρούτζ στη Δυτική Αρμενία με πρωτεύουσα το Kαρς.

[←26]: Προς τα δυτικά.

[←27]: Εδώ ο Le Strange 1928, θεωρώντας ότι η Aumian τού Κλαβίχο ήταν η Ανί και όχι το Αβνίκ (βλέπε επόμενη σημείωση), γράφει: «Τώρα θα στρέφαμε [προς βορρά], προχωρώντας κατευθείαν προς την Ανί».

[←28]: Επειδή εδώ στο κείμενο η πόλη ονομάζεται Aumian και όχι Aunique όπως στο ταξίδι μετάβασης (βλέπε πιο πάνω, κεφ. 7: Από το Έρζιντζαν στη Χόϋ), ο Le Strange νομίζει ότι πρόκειται για την Ανί, την οποία οι Έλληνες ονόμαζαν Ανίον, δηλαδή την αρχαία πρωτεύουσα τής Αρμενίας, η οποία, όπως γράφει, στεκόταν στη βόρεια όχθη τού ποταμού Αράξη, βόρεια ακριβώς τού Αλασκέρτ. Σήμερα όμως γνωρίζουμε ότι τα ερείπια τής Ανί δεν βρίσκονται στη βόρεια όχθη τού ποταμού Αράξη αλλά 70 χλμ βόρεια τής συμβολής τού Αράξη με τον Άρπα τσάϋ – Αχουριάν, επί τής δυτικής όχθης αυτού τού ποταμού και 45 χλμ ανατολικά τού Καρς. Ο Άρπα τσάϋ – Αχουριάν, ο Άρπασος τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων, αποτελεί σήμερα τη μεθόριο μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας. To Aumian τού Κλαβίχο δεν ήταν λοιπόν η αρμενική Ανί στα ανατολικά τού Καρς, αλλά το Αβνίκ, το κάστρο τού Αβνίκου, κοντά στο σημερινό Γκιουζελχισάρ, νότια τού Κιοπρουκιόι και τού Αράξη. Άλλωστε ο Κλαβίχο γράφει ότι τώρα κυβερνήτης εδώ ήταν ο γιος εκείνου τού Τσαγκατάι ευγενή, τού Ντουλαντάϋ μπέη, «που αναφέρθηκε σε προηγούμενη σελίδα, όταν περιγράφαμε το ταξίδι μετάβασης». Καθιστά λοιπόν σαφές ότι μιλάει και πάλι για το Αβνίκ.

[←29]: Που αναφέρθηκε σε προηγούμενη σελίδα, κατά την περιγραφή τού ταξιδιού μετάβασης.

[←30]: Τής Γεωργίας και τής Αρμενίας. Ο Ντουλαντάϋ μπέης ήταν ευνοούμενος έμπιστος στην αυλή τού Τιμούρ. Βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 7.

[←31]: Tarcon στο κείμενο, Tortum (Τουρκία) στους σύγχρονους χάρτες. Ο Le Strange 1928, το αναφέρει ως Τartum και θεωρεί την ακριβή του θέση άγνωστη, σημειώνοντας ότι βρίσκεται στα σύνορα τής Γεωργίας.

[←32]: Vicer στο κείμενο. Κατά τη Spinelli 2004: 313, ο Elie Zdanévitch, “Ruy Gonzales de Clavijo en G éorgie : Observations sur son chemin d ‘Avnik à Trébizonde du 5 au 17 Septembre 1405” στα Actes du XIIe Congrès international d’études byzantines, Ochride, 10-16 septembre 1961, τομ. 2 (Belgrade: Naučno Delo, 1964), σελ. 249-55, εδώ στη σελ. 251, προσδιορίζει τον τόπο στο σημερινό Kale Fiserik. H Spinelli σημειώνει ότι ο τόπος ενδεχομένως άλλαξε και πάλι όνομα, αφού δεν μπόρεσε να τον ανιχνεύσει στους πρόσφατους χάρτες που χρησιμοποίησε για την εργασία της. Όμως, στη θέση τού Fiserik στον χάρτη τού Zdanevitch, 25 χλμ βορειοδυτικά τού Τορτούμ, οι σύγχρονοι χάρτες δείχνουν το χωριό Vişneli, το όνομα τού οποίου μοιάζει με το Vicer τού Κλαβίχο και με το Fiserik τού Zdanevitch.

[←33]: Κατά τη Spinelli 2004: 313, ο Zdanevitch 1961: 251, επισημαίνει ότι, παρά το γεγονός ότι η περιοχή ήταν γεωργιανή και χριστιανική, υπήρχαν εδώ, αλλά και στην επόμενη τοποθεσία, μουσουλμάνοι διοικητές.

[←34]: Aspir στο κείμενο.

[←35]: Προς βορρά.

[←36]: Piahacabea στο κείμενο.

[←37]: Gorgania στο κείμενο.

[←38]

Arraquiel στο κείμενο. Άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για την περιοχή τού Χεμσίν (Hemşin), 40 χλμ ανατολικά τής Ρίζε (Rize), στην οποία κατοικούσαν Αρμένιοι χριστιανοί που αργότερα εξισλαμίστηκαν. Άλλοι νομίζουν ότι το Αρρακέλ βρισκόταν πιο δυτικά, στην περιοχή τού Καλοπόταμου (İyidere), ο οποίος εκβάλλει 15 χλμ δυτικά τής Ρίζε, 25 χλμ ανατολικά από τα Σούρμενα (Sürmene). O Hovann Simonian, The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey (Αbingdon, 2007) σελ. 26 κ. ε. γράφει:

«Ο Κλαβίχο σημειώνει ότι έφυγε από τη Γεωργία, μέρος τής οποίας θεωρούσε την Ισπίρ, για να μπει “στη χώρα τού Αρρακέλ” (la tierra de Arraquiel) στις 13 Σεπτεμβρίου 1405. Το απόσπασμα για το Αρρακέλ στο ημερολόγιο που άφησε παρέχεται από τούς Bryer και Winfield (1985, σελ. 336) ως αυθεντική περιγραφή (locus classicus) τής ιστορίας τής περιοχής τού Χεμσίν (Hemshin). Ο Κλαβίχο αναφέρει ότι οι μουσουλμάνοι (los Μoros) αυτής τής περιοχής ήσαν δυσαρεστημένοι με τον άρχοντά τους, που ονομαζόταν Αρρακέλ (στα αρμενικά Arak’ el ή Arak’ eal είναι μικρό όνομα που σημαίνει «ο απόστολος») και ζήτησαν από τον μουσουλμάνο άρχοντα τής Ισπίρ να επεκτείνει την εξουσία του και πάνω τους. Αποδεχόμενος την πρότασή τους, ο άρχοντας τής Ισπίρ αντικατέστησε τον Αρρακέλ με μουσουλμάνο, στον οποίο έδωσε χριστιανό αναπληρωτή. Ύστερα από περιγραφή των δύσκολων βουνών, των στενών μονοπατιών και τής έλλειψης ψωμιού στην περιοχή, ο Κλαβίχο λέει ότι οι Καστιλλιάνοι ένιωθαν απειλούμενοι από τούς «άνδρες τής Τουρκίας» (con los de turquia). Το κείμενο εδώ γίνεται μπερδεμένο, γιατί στην επόμενη πρόταση αυτοί οι ίδιοι άνδρες τής Τουρκίας, που έχουν χαρακτηριστεί ως «κακοί άνθρωποι με κακό χαρακτήρα» (mala gente de mala condición), που δεν άφηναν τούς απεσταλμένους να φύγουν από την περιοχή χωρίς να τούς δώσουν μέρος των αγαθών τους, λέγεται επίσης ότι ήσαν Αρμένιοι χριστιανοί (cristianos armenios). Στην έκδοση τού Argote de Molina που δημοσιεύθηκε το 1582, η “turquia” αντικαθίσταται από την “esta tierra”, πράγμα που θα έκανε το κείμενο πιο λογικό, αλλά τα δύο πρώτα χειρόγραφα τού ημερολογίου τού Κλαβίχο, που βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη τής Μαδρίτης και στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, αναφέρουν αδιαμφισβήτητα “turquia”. Έτσι το Αρρακέλ φαίνεται να ήταν περιοχή κατοικούμενη τόσο από μουσουλμάνους όσο και από Αρμένιους ή, εναλλακτικά, περιοχή στην οποία επέδραμαν οι Τουρκομάνοι, πράγμα που ανησυχούσε τούς Καστιλλιάνους διπλωμάτες, ενώ κατοικούνταν από Αρμένιους, που αποσπούσαν εκβιαστικά από αυτούς αγαθά.

Με βάση αυτό το απόσπασμα και τις μελέτες τού Ilia Zdanοvitch, που δείχνουν ότι το δρομολόγιο τού Κλαβίχο περνούσε από την κοιλάδα τού Καλοπόταμου (İyidere, δυτικά τής Ρίζε) και όχι από την κοιλάδα τού ποταμού Φουρτούνα (Fırtına Vadisi, ανατολικά τής Ρίζε), ο Edwards καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το Αρρακέλ δεν ήταν το Χεμσίν, αλλά περιοχή πιο δυτικά, επί τού ποταμού Καλοπόταμου [Elie Zdanévitch, “Ruy Gonzales de Clavijo en Géorgie: Observations sur son chemin d’Avnik à Trébizonde du 5 au 17 Septembre 1405” στα Actes du XIIe Congrès international d’études byzantines, Ochride, 10-16 septembre 1961, τομ. 2 (Bελιγράδι 1964), σελ. 249-55. Ilia Zdanévitch, “L’itinéraire géorgien de Ruy Gonzales de Clavijo et les Eglises aux confins de l’Atabégat”, Bedi Kartlisa: Revue de kartvélologie (Παρίσι, 1976), 34, σελ. 143-49. Robert W. Edwards, “Hamsen: An Armenian Enclave in the Byzanto-Georgian Pontos. A Survey of Literary and Nonliterary Sources” Le Muséon (Λουβαίν, 1988), 101, αριθ. 3-4, σελ. 416-20]. Η γη τού Αρρακέλ, κατά μήκος τού Καλοπόταμου, που κατοικείται από μίγμα Τούρκων, Αρμενίων και Ελλήνων, δεν θα μπορούσε, σύμφωνα με τον Edwards 1988: 429, να είναι το ομοιογενώς αρμενικό Χεμσίν. Ήταν μάλλον προσωπική κατάκτηση τού Αρρακέλ και γι’ αυτό πήρε το όνομά του. Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί σενάριο, με βάση το οποίο κενό εξουσίας στην κοιλάδα τού Καλοπόταμου, που προκλήθηκε από διεισδύσεις Τουρκομάνων ή άλλες αιτίες, έδωσε στον Αρρακέλ την ευκαιρία να παρέμβει σε αυτή την περιοχή και να αποκτήσει τον έλεγχό της. Για να γίνει αυτό, έπρεπε μόνο να προχωρήσει προς τα κάτω από τον Τζιμίλ Ντερέ (Cimil Dere), έναν παραπόταμο τού Καλοπόταμου, η κοιλάδα τού οποίου αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος τής ηγεμονίας τού Χεμσίν από πολύ νωρίτερα. Δυσαρεστημένοι από την κυριαρχία τού Αρρακέλ, οι Τούρκοι τής περιοχής, οι οποίοι τώρα πια αποτελούσαν πιθανότατα σημαντικό ποσοστό τού πληθυσμού, κάλεσαν να τούς σώσει τον ηγεμόνα τής Ισπίρ, που έδιωξε τον Αρρακέλ από την κοιλάδα τού Καλοπόταμου και τον αντικατέστησε με μουσουλμάνο. Σε αυτόν τον μουσουλμάνο δόθηκε χριστιανός αναπληρωτής, για να εξουδετερώνει κάθε δυσαρέσκεια των Ελλήνων και των Αρμενίων τής περιοχής, οι οποίοι εξακολουθούσαν να αποτελούν την πλειοψηφία τού πληθυσμού. Αιώνες αργότερα, η κοιλάδα τού Καλοπόταμου, ένας «διάδρομος από τον οποίο νέοι άποικοι έχουν εισέλθει στις παράκτιες πεδιάδες από τα βουνά τού Πόντου και από την Ανατολία» [Michael E. Meeker, “The Black Sea Turks: Some Aspects of their Ethnic and Cultural Background”, International Journal of Middle East Studies (Λονδίνο 1971), 2, αριθ. 4, σελ. 343], ήταν τόσο ανάμεικτος, όσο και όταν είχε περάσει ο Κλαβίχο».

[←39]: Gorganos στο κείμενο.

[←40]: O Le Strange 1928 σημειώνει ότι το χειρόγραφο τού 15ου αιώνα στην Εθνική Βιβλιοθήκη τής Μαδρίτης τελειώνει εδώ. Αυτό που ακολουθεί προέρχεται από το αντίγραφο το οποίο είχε ο Argote de Molina, τού οποίου αντιγράφου δεν διασώζονται τα ίχνη.

[←41]: Lasurmena στο κείμενο.

[←42]: Στο κείμενο “y es todo poblado a curios“. O Le Strange 1928 μεταφράζει: «Ο πληθυσμός ζει σε χωριουδάκια, καθένα από τα οποία φέρει το όνομα Χωριό» (The population live in hamlets each of which bears the name of Curio). Η Spinelli 2004: 316, σχολιάζει: «κυριολεκτικά σε πύργους από τα ελληνικά, με την έννοια τού αγροκτήματος» (letteralmente a torri dal greco, col senso di fattoria), που σημαίνει ότι τα “curios” τού κειμένου είναι «χωρία», το οποίο στην ποντιακή διάλεκτο σημαίνει και πάλι «χωριά».

[←43]: Το ακρωτήριο Μαλέας στην Πελοπόννησο.

[←44]: Για τη Γένουα.

[←45]: Gumbin στο κείμενο.

[←46]: Veane στο κείμενο.

[←47]: Πάπας τού κειμενου είναι ο Βενέδικτος ΙΓ’ (1328-1423), ο Pedro Martínez de Luna, Aραγωνέζος αντιπάπας, αναγνωρισμένος από την Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Σκωτία και τη Γαλλία, σε αντίθεση με τον πάπα τής Ρώμης, Γρηγόριο Β’. Οι δύο προσωπικότητες, υπό την καθοδήγηση των ηγεμόνων που τούς υποστήριζαν αντίστοιχα, έπρεπε να συναντηθούν στο έδαφος τής Σαβόνα, αλλά αυτό δεν συνέβη. Ο Βενέδικτος ΙΓ’ αργότερα αφορίστηκε και εκδιώχθηκε.

[←48]: Το Sanlucar de Barrameda είναι πόλη στα βορειοδυτικά τού Κάντιθ, κοντά στις εκβολές τού ποταμού Γουαδαλκιβίρ τής Σεβίλλης. Ο Κολόμβος έφυγε από εκεί για το τρίτο του ταξίδι, ενώ από εκεί απέπλευσε και ο Μαγγελάνος.

[←49]: Το Αλκαλά ντε Χενάρες (Alcalá de Henares) είναι παλαιά πόλη στα βορειοανατολικά τής Μαδρίτης, επί τού ποταμού Χενάρες (Henares). Το Alcalà προέρχεται από το αραβικό “al-qala’a” που σημαίνει “φρούριο”. Είναι η υποτιθέμενη πατρίδα τού Θερβάντες.

[←50]: Ο Le Strange 1928, σημειὠνει ότι είναι περίεργο, ότι και στις δύο περιπτώσεις οι ημερομηνίες σε αυτό το απόσπασμα παρέχονται λανθασμένα. Το κείμενο γράφει “Domingo primero de Marzo” (Κυριακή, πρώτη τού Μαρτίου), αλλά η 1η Μαρτίου ήταν Δευτέρα. Στη συνέχεια, η άφιξή τους στο Αλκαλά λέγεται ότι έλαβε χώρα τη “Lunes veinte y quatro dias del mes de Marzo” (Δευτέρα, 24 τού μηνός Μαρτίου), αλλά η 24η Μαρτίου έπεφτε Τετάρτη.

[←51]: Η τελευταία αυτή παράγραφος είναι κολοφώνας, που προστέθηκε από τον Argote de Molina στη δική του έκδοση και δεν υπάρχει στο χειρόγραφο το οποίο αντέγραψε.

[←52]: Στα ισπανικά Enrique el Doliente.

[←53]: Για πρώτη φορά.